İnsan introspektivasının realizasiya ilə vəhdəti
ÖNSÖZ
Salam, ilkin olaraq bu yazını oxuduğunuz və burada olduğunuz üçün sizə minnətdaram. Nə zamansa kəşfimin, dəyərləndirmələrimin və qiymətləndirmələrimin sahəsi, mahiyyəti böyüdükdə və zamanı gəldikdə bu kitabın səhifələri əldən-ələ gəzsin istəyirəm. Mən düşündüklərimi, kəşflərimi, həmçinin dəyərləndirdiklərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm, icazənizlə... Bu mənim ilk kəşfim deyil, ancaq yazıya çevirməyim ilk dəfədir ki, baş verir. İndi isə başlayaq.
Hörmətlə, Nurcan Alisoy
“İBLİSLƏ SAVAŞ”
Fridrix Nitsşe: “İblislə savaşan insan, bu savaşda özü də bir iblisə çevrilməməyə diqqət etməlidir. Uçuruma çox baxsan, uçurum da sənə baxar”.
Səncə, niyə Nitsşe “iblislə savaş” deyir, “şərlə mübarizə” yox?
Çünki iblis yalnız kənardakı düşmən deyil. İblis bəzən bizim daxili qəzəbimiz, məntiqsiz ehtirasımız, intiqam hissimizdir. Nitsşe deyir: “Sən zülmə qarşı çıxırsansa, bu zülm sənin daxilində də öz əksini tapa bilər. Əgər sən, məsələn, bir yalançını ifşa edirsənsə və bunu özünü yüksəltmək üçün edirsənsə, sən artıq həqiqətin deyil, eqonun tərəfindəsən. Zülmə qarşı mübarizədə öz prinsiplərini itirən insan sonda zülmkarın formasına bürünür, sadəcə onun yerini alır”.
İnsan mübarizədə necə dəyişir, bilirsənmi?
Buna psixologiyada “identifikasiya ilə aqressorun təkrarı” deyirlər. Yəni uzun müddət aqressiv, zərərli bir güc qarşısında qalan insan onu təkrarlamağa, özünə daxil etməyə başlayır. Bu, xüsusilə zorakılıq qurbanlarında tez-tez rast gəlinir. Məsələn, atasının zorakılığı ilə böyüyən bir uşaq gələcəkdə ya tam qorxaq olur, ya da elə həmin zorakı modelin davamçısına çevrilir. Nitsşe bunu çoxdan sezmişdi. O, insanın xarici düşməni məğlub etmək istəyərkən daxili “mən”ini zədələdiyini görürdü. Elə buna görə də deyirdi: “Əgər sən uçuruma çox baxsan, uçurum da sənə baxar”.
Bəs uçurum nədir? Bax burası incə nöqtədir. “Uçurum” insanın mənasızlıqla, şübhə ilə, daxili boşluqla qarşılaşmasıdır. Sən əgər bir ideala sığınmadan, dəyərlər yaratmadan həyatın qaranlıq üzünü izləyirsənsə o səni udmağa başlayır. Hər dəfə bir az daha hissini itirirsən. Təsəvvür et. Sən bir həkimsən. Davamlı şəkildə xəstəlik, ölüm, ağrı görürsən. Əgər sən yalnız peşəkar baxışla yanaşsan və özünü ruhdan ayırsan, sonda insanlara qarşı hisslərini itirəcəksən. Sənin də baxışların donacaq.
Söhbətin məğzi budur: Nitsşe demək istəyir: “Pisliyə bax, amma onu içsələşdirmə. Mübarizə apar, amma şəxsiyyətini satma. Düşmənini məğlub et, amma ona çevrilmə”.
Bax bu ən çətin məsələdir. Çünki əxlaqlı qalmaq, zülmə qarşı çıxmaqdan daha çətindir. Çünki bir anda “doğru olanı” etmək deyil məsələ. Məsələ doğru qalmaqdır.
Bu gün üçün nə deməkdir bu aforizm?
Düşün, sosial mediada kimisə tənqid edirlər. Haqlı da ola bilərlər. Amma o insanı linç etməyə, alçaltmağa başlayırlarsa, artıq haqq axtarışı deyil, iblislə birliyin formasıdır. “Doğru olanı” deyə-deyə içimizdəki qaranlıq işə düşür.
Nitsşe bu aforizmlə bizə bir güzgü tutur:
“Sən haqlı ola bilərsən. Amma özünü qorudunmu?”
Və sonda sənə bir sual: Sən zülmlə qarşılaşanda necə davranırsan? O savaş sənin daxilində hansı tərəfi oyadır?
Ədalətmi, yoxsa intiqam? İşıqmı, yoxsa qaranlıq?
Nitsşe cavabı vermir. Sadəcə bizi o uçurumun kənarına gətirir. Və baxmağa məcbur edir...
İnsanın içindəki zülm
İnsanın içindəki zülm – bu, sadəcə bir duyğu, ya da keçici bir vəziyyət deyil. O, insanın bütün varlığını əhatə edən və onu formalaşdıran bir qüvvədir. Biz bu zülmü çox vaxt qəzəb, intiqam ya da başqalarına qarşı bir haqq tələb etmək kimi başa düşürük. Əslində, daxili zülm daha dərindir və çox vaxt onu görə bilmirik. Bizim gizlətdiyimiz, ya da qəbul etməkdən imtina etdiyimiz bütün bu hisslər, düşüncələr, ehtiraslar içimizdəki zülmün toxumlarını atır.
Bəs bu zülm necə meydana gəlir? Həyatın gətirdiyi haqsızlıqlara qarşı reaksiya olaraq yaranan bu hisslər əvvəlcə xarici bir düşməni məğlub etmək məqsədilə formalaşır. Lakin zaman keçdikcə həmin mübarizədə biz öz daxili qanadlarımızı itiririk. Zülmə qarşı çıxarkən biz özümüzün zülmə bənzər tərəflərimizi tanımadıqca bu mübarizə uğursuz olur. İnsan başqalarının haqqını tələb edərkən bəzən öz içindəki haqsızlıqları gözardı edir. Yəni əgər sən daim haqlı olmağa çalışırsansa, bu zaman nə baş verir? Haqlı olmaqla özünə ədalət vermək arasında hansı fərq var?
İçimizdəki zülmün başqa bir tərəfi də ondan ibarətdir ki, o bizim öz şəxsiyyətimizi formalaşdıran bir amildir. Bunu tanımaq, qəbul etmək və ona qarşı çıxmaq insanın özünü daha dərindən anlamasına, özünü daha çox qəbul etməsinə gətirib çıxarır. Daxili zülmü görmək, onunla barışmaq insanın özü ilə sülhə gəlməsinin və ruhunun azad olmasının yoludur. Ancaq əgər bu zülm qarşısında sükut etsək və onu görməzlikdən gəlsək, nə baş verər? O zaman biz ona hakim ola bilirikmi, yoxsa o bizi idarə etməyə başlayır?
Bu, sadəcə fəlsəfi bir sual deyil. Həyatın hər anında, gündəlik münasibətlərimizdə, qərarlarımızda bu daxili zülmlə qarşılaşırıq. Bizim ən çətin mübarizəmiz də bu daxili mübarizədir – öz içimizdəki zülmə qarşı mübarizə. Bu mübarizəni itirmək özümüzü itirmək deməkdir. Həqiqətən azad olmaq üçün nə etməliyik? Bu sualların cavabını yalnız biz özümüz verə bilərik. Amma unutmayaq ki, daxili zülmü qəbul etməyin birinci addımı ona qarşı mübarizəyə başlamaqdır. Bu, həqiqi azadlıq yolunun başlanğıcıdır... Başlamaq
üçün heçvaxt gec deyil, elə indi başla!
GERÇƏYİN QARANLIQ KÜLƏFİ, YOXSA HƏQİQƏTİN İLİMLİ YOLU?
Şübhə tək bir düşüncə deyil. O, insanın ağıl dünyasında öz varlığını gizləyən, qaranlıq və mürəkkəb bir qüvvədir. Şübhə bir səhərin ilk işığı kimi gecənin ən dərin qaranlığında özünü büruzə verir. O həm izah etməyə çalışdığımız, həm də heç zaman izah edə bilmədiyimiz bir gücdür. Düşüncənin ən incə sətirlərini, hətta bəlkə də öz varlığımızı belə həyəcanla sual altına alır. Şübhə bəzən bir toxum kimi insanın mənəvi dünyasında dərin köklər atar və nəticədə, düşüncə dünyasında öz kölgəsini buraxar.
Şübhə Nədir?
Şübhə sadəcə bir inamsızlıq deyil. O, insanın düşüncə aləmindəki dağınıqlığı və qarışıqlığı anlama istəyidir. Fəlsəfi baxımdan, şübhə varlığın özü ilə əlaqəli olan bir məlumat boşluğu yaratmaq üçün yaranır. O, insanın şüurlu dünya ilə şüuraltı təcrübələrinin qarşılaşdığı bir mərhələdə doğur, sanki insan beynindəki bütün paralel zamanlar bir-birinə toxunur və qovuşur. Şübhə həm də özündən əvvəlki məlumatların qarşısına çıxan, hətta onları təhlil edən və ya yenidən qurulmasına imkan tanıyan bir alət kimi çıxır. Düşüncənin dərinliklərindəki ilk şübhə toxumları insanın gördüyü dünyaya həyatın hər anına olan təsirindən yaranır. Bir dəfə dünyaya qarşı suallar doğurulmağa başladığında, o, daim davam edən bir zəncirdə yeni düşüncə sferaları meydana gətirir. Bu, özünü yeni suallar ilə təqdim edir, hər yeni şübhə əvvəlkindən daha geniş, daha dərin və daha əhatəli olur.
Şübhə Tək Gerçəkmidir?
Şübhənin varlığı həqiqətdən əvvəl gəlir, çünki yalnız şübhə etmə yolu ilə biz bir şeyin gerçək olub-olmamasını anlamağa başlayırıq. Bu yalnız düşüncə aləmindəki qarşılıqlı əlaqələrdən doğan bir vəziyyət deyil, həm də real həyatda təcrübələrə dayanan bir inkar formasıdır. Şübhə bəzən gerçəyi kəşf etmənin ilkin mərhələsi, bəzən isə gerçəkdən qaçan bir xəyal olur. O həm ağlın bir aləti, həm də həyatın özü ilə qarşılaşan bir boşluq hissidir. Şübhə gerçək olmadan gerçəyi axtarmağın başlanğıcıdır. Hər şübhə bir axtarışa və ya daha doğru desək, bir özünü tapma səfərinə çıxışdır.
Bir Yalandan Sonra Bütün Doğrular Şübhəlidirmi?
Şübhə bir yalanın ardından doğur və bu, özlüyündə bir təzad təşkil edir. Bir yalanın ardında biz hər şeyə şübhə ilə yanaşmağa başladıqca artıq bütün doğruların sarsılması başlayır. Yalan yalnız bir gerçəyi sarsıtmaz. O bir daxili dünyanın düşüncə təməlini zəiflədir. Psixoloji baxımdan, koqnitiv dissonans fenomeni burada meydana çıxır. Bu fenomen bir yalanın gerçəyi alt-üst etməsi ilə yaranan daxili ziddiyyətlərdən doğur. İnsan yalanı qəbul etdikdən sonra doğruluğa olan inamını itirir, hətta təbii olaraq, bütün məlumatları şübhə altına alır. Yalanın yaratdığı boşluq, gerçəyə inamı zədələyir, beynin məlumatı necə emal edəcəyini dəyişdirir. Hər şeyin doğru olduğuna inandığınız anda bir yalanın sarsıdıcı təsiri ilə artıq hər doğru bir sual altında əzilərək məhv olur. Şübhə yalnız bir inamsızlıq deyil, həyatın anlamını sorğulayan bir düşüncə halıdır. Şübhə hər zaman bizi yeniliklərə və daha dərin anlamlara açır. Fəlsəfi ənənələrdə şübhə bəzən qaranlığın özü, bəzən isə işıq axtarışı kimi görülür. Platon şübhənin insanı gerçəyi tapmağa yönəltdiyini və buna görə də düşüncənin ən qiymətli alətlərindən biri olduğunu vurğulayır. Şübhə, bir növ, qapıdır, insanı bilmədiklərinə açar, yaxud baxıb da görə bilmədikləri, görmək istəmədiklərinə. Maraqlıdır, sənin heç görmək istəmədiyin üçün göz yumduğun
şübhələrin heç olub?
Şübhə düşüncə aləmindəki qırılmaları, qarışıqlıqları və yeni məlumatların özündə yaratdığı təlatümləri göstərir. İnsan beyni bir məlumatı qəbul etdikdən sonra o məlumatı tamamlamaq üçün davamlı olaraq şübhə etməyə çalışır. Bir yalanın insan psixologiyasındakı gözlənilməz təsiri, o qədər dərin olur ki, artıq insan hər şeyi iki dəfə yoxlamağa başlayır. İnsan bu durumda yalnız məlumatları yoxlamaz, həm də öz inamlarını, dəyərlərini və mövqeyini sorğulayar. O həmçinin fərqli alternativlərə açılan bir pəncərədir.
Şübhənin Yolu
Şübhə heç vaxt sadə bir inamsızlıqdan ibarət deyil. O, hər zaman dərin düşüncənin, həyatın mənası ilə əlaqədar sualların və gerçəyi tapmaq arzusunun bir əlamətidir. İnsan həqiqətin kəşfinə necə də maraqlıdır, görürsən? Şübhə yalnız bir qarşılıqlı əlaqə deyil, həm də insanın həyatın təməl məsələlərinə dair bir dərin anlamağa doğru etdiyi səfərdir. O, dünyanı və özünü daha çox kəşf etməyə yönəldən bir işıqdır, bəzən isə bu işıq qarışıqlıqla boğulur, lakin bu qarışıqlıq da hər zaman yeni anlayışlara və həqiqətlərə doğru bir təkan verir. Mənim cümlələrimtək şübhənin özü də başdan ayağa təzadlıq, ziddiyət təşkil edir. Şübhənin olduğu anda doğrular sual altında qalır, ancaq yalan olmur. Yaxşı, bəs yalan olmursa, şübhənin varlığı nə üçün doğruları bulandırır? Həyatın rəng palitrası da məhz elə budur – ziddiyyətlər...
Bəs sonda gerçək nədir? Bizi daim axtarışa sürükləyən ilahi bir nurmu, yoxsa əqlin öz içində doğurduğu bir yanılma labirintimi?
Bəlkə də, hər tapdığımız həqiqət yalnız daha incə örtüklərlə gizlədilmiş yeni bir yalandır.
Və bəlkə də, şübhə – sadəcə çaşqınlığımız deyil, həqiqətin bizi qorumaq üçün geyindiyi maskadır.
Sual buradadır:
Sən tapdıqlarına inanmağa hazırsanmı, yoxsa axtardığın həqiqət, səni özü olmağa məcbur edəcək qədər amansızdır?
Çünki bəzən gerçəyi bilmək – onu daşımaqdan daha asandır.
Bəzən şübhə, həqiqətdən daha mərhəmətlidir.
İndi seç:
İşığa doğru bir addım atacaqsan, yoxsa qaranlığın içində daha böyük işığı axtarmağa davam edəcəksən?
Unutma! Cavab sənin içindədir. Amma sənin içində olanın özü bir sualdırsa… Bəs onda cavab haradadır?
“Sevgi bəzən iki bacarıqsızın oyunudur – biri gəlməyə, digəri isə getməyə qadir olmur”.
Eşqdən gileylənib üzmə özünü,
Qismətin bu payı bölmək istəmir.
“Əlvida” söyləyən əllər gözünü
Silmirsə, görünür, silmək istəmir.
Yalan evlər yıxar – qaç qabağından,
Gözaltın gül dərir özgə bağından,
Çiskinlər yağdırıb qaşqabağından,
Gülmürsə, güman ki, gülmək istəmir.
İllər zalım olar, qırar səbrini,
Bəmbəyaz bar verər həsrətin dəni,
Sevdiyin içində çəkdiklərini
Bilmirsə, mən bilən, bilmək istəmir.
Oldun ömrü-günü solan bir çiçək,
Gözləri yollarda qalan bir çiçək.
Dərdindən divanə olan bir çiçək
Solmursa, incimə, ölmək istəmir.
Yenə də hönkürtün ərşə dayanıb,
Yarın yoxa çıxıb, qaçıb, yayınıb.
Nə yollar dağılıb, nə körpü yanıb
Gəlmirsə, deməli, gəlmək istəmir.
(Vahid Əziz)
Əgər bu şeirin qarşısında dayanırsansa, ilk sual budur: sən özünü bu misraların hansı tərəfində görürsən – gəlməyən, yoxsa gözləyən? Bəlkə də, ən doğru yerdən başlamalıyıq: insan özünə etiraf etmədiyi şeyləri uzun-uzadı şeirlərdən gözləyir. Həqiqət isə çox vaxt bir misrada gizlənir: “Gəlmirsə, deməli, gəlmək istəmir”. Bu misra sadəcə bir fikrin ifadəsi deyil. Bu, qəbul etməyin ağrılı formasıdır. Çünki insan “istəmir” fikrini qəbul etdikdə ümidin arxasında gizlətdiyi bütün bəhanələri bir anda itirir. Məhz bu səbəbdən şeir oxucunu sarsıdır: gözləntidəki özü ilə üz-üzə qoyur. Bu misra ekzistensial yanaşmanın klassik nümunəsidir. Sartr demişdi: “İnsanın özü yox, onun seçimləridir. Seçim yoxdur, gəlmək yoxdur, səs yoxdur, deməli, mövqe bəllidir”. Varlığın özü davranışda təzahür edir. Əgər davranış yoxdursa, sevgi də yoxdur. Bunu qəbul etmək çətindir. Amma doğrudur.
Psixoloji aspektdə bu şeir bir reallıq çağırışıdır. Oxucuya emosional təsəlli vermir, əksinə, onun özü-özünü necə aldatdığını göstərir. İnsanların çoxu “susur, amma sevir”, “gəlmir, amma səbəbi var” kimi fikirlərlə özlərinə sığınacaq qururlar. Bu şeir həmin sığınacağı bədii zərbə ilə dağıdır. Çünki hər davranışın öz cavabı var. Gəlməməyin özü də bir cavabdır. Baxmamaq mövqe bildirir. Gülməmək daxildəki münasibətin sükutudur.
Və bu sükutda müəllif heç bir əsəbi reaksiya göstərmir. Sadəcə sakit, ayıq və bəzən bir az ironik dillə oxucuya özünü göstərir. Elə bir dildə ki sən nəinki başqasını, bəlkə də, öz keçmiş davranışlarını da düşünməyə başlayırsan. Bəlkə, sən də kiminsə gözləntisindən səssizcə çıxıb getmişdin...
Bu şeir təkcə “sevgidə gəlməyən”i deyil, insanın reallıqdan necə qaçdığını, təxəyyülün nə qədər zəhərli ola biləcəyini göstərir. Aydınlıq isə burada bir az kədərli, amma azadlığa aparan bir şeydir. Çünki bəzən gerçəkliyi qəbul etmək sağalmağın ilk addımıdır.
Əgər gəlmirsə... Sən də yolun üstündən çəkil. Düşün, bəlkə də, o yol artıq sənin üçün deyil. Şeir oxunduqda ilk baxışdan sadə görünən bu misra daha dərinə gedildikcə insanın ruhuna toxunan bir həqiqəti üzə çıxarır: “Gəlmirsə, deməli, gəlmək istəmir”. Bu cümlə yalnız bir münasibət haqqında deyil. O, insanın həyatla qarşılaşdığı, özünə qarşı etdiyi və qarşı tərəfin etdiyi seçimlərlə bağlı ən böyük acı olan həqiqəti təqdim edir. Burada çox sadə bir məntiq var: hərəkət etməmək, cavabsız qalmaq – bu da bir mövqedir. İstəyin olmaması, hər zaman gözlənilən şeyin gəlməməsi, bir növ, qəbul etmənin başlanğıcıdır.
İnsan özünü bir müddət bu gözləmə mərhələsində itirir. O an ki, cavab gəlmir, səs susur, sözlər silinir – buradadır, əslində, insanın həyatını necə qurduğunu dərk etməsi anı. Çünki bu an sadəcə gəlməyin yoxluğunu deyil, gözləməyin qeyri-real olduğunu da göstərir. Bir tərəfdən hələ də sevmək istəyirsən, amma digər tərəfdən artıq gəlməmək də sevginin formalarından biridir. Sevgi gəldiyi kimi getməyə də, özünü çəkib geri qayıtmağa da qadirdir. Amma gözləmək sadəcə bir hissin təzə formasıdır. Bu da insanı gerçəkliklə üzləşdirməyə sövq edir.
Şeirdəki cümlələr təkcə bir tərəfin davranışını deyil, həm də oxucunun öz içindəki sükutu üzə çıxarır. İnsan çox vaxt özünü susqun davranışlarda tapar. “Susur, amma sevir” bu cür fikirlər insanın ən çox istifadə etdiyi rahatlama formalarından biridir. Özünü aldatmaq, qəbul etməmək, amma gözləmək. Bu gözlənti isə çox vaxt özü ilə gizli bir boşluq gətirir. Nə qədər izah etməyə çalışsan da, nə qədər bəhanələr gətirsən də, gerçəklik dəyişmir. Gəlməmək artıq bir mövqedir. Şeiri oxuyarkən oxucu bir anlıq özünü bir tərəfdə, qarşı tərəfi başqa bir mövqedə görməyə başlayar. Amma həmin o gözləmə məqamı həm də çox tanıdıqdır. İnsan öz düşüncələrini illərlə sürükləyə bilər, amma həyat onu nə vaxtsa, gerçəkliklə tanış edəcək. Və o tanışlıq ağrılı olsa da, özünü tanımaq ən böyük addım olacaq. Burada böyük bir fəlsəfi azadlıq var: gerçəkliklə üzləşmək.
Əslində, bu şeir bir az da özünə qarşı dürüst olmağın zəifliyi deyil, əksinə, gücü göstərir. İnsan nə qədər düşünməyə çalışsa da, cavablar var, amma yalnız gerçəklə üzləşəndə onları qəbul etmək mümkündür. O zaman insan həyatın gözlənilməz sürprizlərinə qarşı daha açıq olur. Sevgi də, münasibətlər də belədir: hərəkət etməmək, bəzən sevgisizliyin özüdür.
Bu sadə misralar özündə psixoloji dərinlik və fəlsəfi anlam saxlayır. İnsan nə qədər çox gözləsə də, nə qədər çox özünü aldatsa da, gəlməmək çox zaman daha açıqdı. Təkcə sözlərdə deyil, hərəkətlərdə də bu məqam özünü göstərir. Çünki həyat heç vaxt bizim istədiyimiz kimi axmaz, amma ona uyğunlaşmaq insanın bərpa olunmağına gətirib çıxarır. Gerçəkliklə, keçmişlə üzləşmək, bəzən ən çətin, amma ən azadedici yoldur.
“Gəlmirsə, deməli, gəlmək istəmir”. O zaman, gözləmək nədir, əgər gəlməmək bir cavabsa? Həqiqət budur ki, bəzən gözlədiklərimiz heç gözləməyimiz gərəkməyən məfhumlardır. Varlıq, özünü yalnız hərəkətdə göstərir, hərəkətsizlik isə, gerçəyi qəbul etmənin başlanğıcıdır. Əslində, ətalətin, sükutun, səssizliyin özü də bir cavabdır. Çünki bu fərdin öz iradəsi, öz seçiminin təzahürüdür...
Əgər heç kim danışmırsa, bəlkə, hər ikiniz eyni qorxunun içində susursunuz? O zaman kimin sükutu daha ağırdır – gözləyəninmi, yoxsa gəlməyə cəsarət etməyənin?
Başqasının uğuruna kim sevinə bilər?
“Öz işığına güvənən başqasının parlamasından narahat olmaz”.
(Victor Hüqo)
Hər insan özlüyündə bir kainatdır – arzuları, xəyalları və qorxuları ilə dolu. Amma bu kainatın böyüklüyü onun təkcə öz daxilinə qapanmasında deyil, başqalarının parıltısına da yer verə bilməsində gizlidir. Bəs görəsən, başqasının uğuruna ürəkdən sevinə bilən insan kimdir? Bu sual, ilk baxışda sadə görünsə də, arxasında çoxqatlı psixoloji, mənəvi və fəlsəfi reallıqları gizlədir. İnsan təbiəti bir çox ziddiyyətlərlə yoğrulmuşdur. Sevinmək və qısqanmaq – biri saf işıq, digəri qaranlıq kölgədir. Əksər insanlar xoş xəbərləri paylaşmaq istədiklərini desələr də, bəzən bu xəbərlər kiminsə daxilində qəribə bir narahatlıq oyadır. Bəs niyə? Başqasının uğuruna sevinmək niyə bu qədər çətin ola bilər? Əslində, bu sual bizim kim olduğumuzla, nə qədər yetişmiş, nə qədər sağlam ruhlu, nə qədər kamil olduğumuzla bağlıdır. Psixoloqların fikrincə, başqasının uğuruna sevinmək, insanın “özünüqiymətləndirmə sistemi”nin sağlam işlədiyini göstərir. Özünü dəyərli və kifayət qədər yetkin hiss edən bir insan başqasının yüksəlişini təhdid kimi yox, ilham kimi görür.
Amerikalı psixoloq Martin Seligman “müsbət psixologiya” anlayışında bunu “başqalarının uğuruna qarşı müsbət reaksiya vermək” kimi təsvir edir və bu bacarığın yüksək empatiya qabiliyyətindən doğduğunu qeyd edir. Belə insanlar başqasının uğurunu “mənim də bacaracağımın sübutu” kimi qiymətləndirirlər,
paxıllıqdan azaddırlar, çünki öz potensialına güvənirlər. Onlar bilir ki, kiminsə parlaması onların işığını söndürmür.
İslam fəlsəfəsində və sufizmdə isə başqasının uğuruna sevinmək “fərdi eqonun tərk edilməsi” kimi qəbul edilir. Sufi alimləri deyirlər ki, başqasının nuruna sevinmək öz içindəki zülməti işıqlandırmaqdır. Xüsusilə Mövlanə Cəlaləddin Rumi bu mövzuda gözəl deyir: “Sənin uğurun mənim uğurumdur. Mən, sən oldum. Sənin gülümsəməyin mənim ruhuma da bahar gətirər”.
Bəs ağıllı rəqabət?
Rəqabət əgər düzgün istiqamətləndirilsə, insan potensialını oyadan, onu daha yaxşı versiyasına çevrilməyə təşviq edən mühüm bir gücdür. Bu forma “ağıllı rəqabət” adlanır. Ağıllı rəqabət o zaman baş verir ki, insan başqasının uğurunu bir təhdid kimi deyil, təkanverici stimul kimi görür. O “o bacardısa, mən də bacararam” fikri ilə hərəkət edir və bu onu inkişaf etdirməyə sövq edir. Bəzi hallarda, qısqanclıq və rəqabət terimləri qarışdırılır.
Bəs qısqanclıq nədir?
Qısqanclıq başqasının uğurunu, xüsusiyyətlərini və ya sahib olduğu bir şeyi özünün itirilməsi kimi hiss etmək və buna görə həmin uğuru inkar etməyə və ya onun üzərində mənfi hisslər bəsləməyə yönələn bir psixoloji vəziyyətdir. Bu, əsasən, özünə inamsızlıq, öz dəyərini və potensialını kifayət qədər qəbuletməmə hissindən qaynaqlanır. Qısqanclıq başqasının nəyəsə nail olmasını öz məğlubiyyəyi və ya uğursuzluğu kimi qəbul edən bir reaksiya olub, özünə və başqasına qarşı neqativ duyğular doğurur. Bu vəziyyət insanın daxili boşluq və narahatlıq hissləri ilə əlaqələndirilir və çox vaxt insanın özünü başqaları ilə müqayisə etməsindən irəli gəlir.
Qısqanclıq və rəqabət bir-biri ilə əlaqəli olan, amma fərqli psixoloji və sosial konseptlərdir. Hər ikisi də başqasının müvəffəqiyyətinə və ya statusuna qarşı duyğusal reaksiyalardır, lakin onların qarşılıqlı təsiri və nəticələri fərqlidir. Rəqabət isə müəyyən bir məqsəd və ya uğur üçün mübarizə və ya yarışın təbii bir halıdır. Rəqabət psixoloji olaraq bir insana və ya cəmiyyətə daha yaxşı olmaq, özünü inkişaf etdirmək və daha yüksək nəticələr əldə etmək üçün motivasiya verir. Ağıllı rəqabət sağlamdır, çünki insanlar başqalarının uğurunu özlərinə ilham və inkişaf üçün bir vasitə kimi görürlər. Bu tip rəqabət mənfi
duyğular yaratmaq yerinə, insanların öz potensiallarını üzə çıxarmağa kömək edir. Rəqabət həm də toplumun inkişafını təşviq edən bir qüvvədir. Son olaraq, qısqanclıq insanın daxili zəifliyindən qaynaqlanır, rəqabət isə insanın daha yaxşı olma istəyindən və özünü üzəçıxarma arzusundan doğur. Ağıllı rəqabət insanı təkmilləşdirməklə yanaşı, başqalarının uğuruna sevinməyi və özünü inkişaf etdirməyi təbliğ edir, qısqanclıq isə yalnız özünü zədələyir.
Dövlətlərarası rəqabətdə də bu hal müşahidə olunmuşdur. Məsələn, Norveç və İsveç arasında iqtisadi və sosial inkişaf baxımından daim bir yarış var. Amma bu yarış aqressiv deyil – daha çox ilhamlandırıcıdır. İsveçin bir uğuru Norveçdə yeni modellərin tətbiqinə səbəb olur və əksinə, daha da təkmilləşir.
Bəlkə də, bu mövzuda ən məşhur və dramatik nümunə Mozart və Salyeri (Salieri) arasında yaşanan psixoloji mübarizədir. Antonio Salyeri (Antonio Salieri) dövrünün tanınmış bəstəkarı idi, amma gənc Mozartın dahi musiqisi qarşısında özünü zəif hiss edirdi. O, Mozartın uğuruna sevinə bilmədi, çünki onu özünün iflası kimi qəbul etdi. Paxıllıq və kin sonunda Salyerini ruhən çökdürdü. Bu hadisə psixoloji və mənəvi zəifliyin, başqasının parıltısına dözə bilməməyin dramatik nəticəsidir. Mozartın musiqisi öz fiziki çətinliklərini yalnız özünü ifadəetmə və dünya ilə əlaqəqurma vasitəsi kimi istifadə etdiyi bir dünyadır. Bu parıltı onun içindəki acılardan doğan bir işıq kimi insanları təsirləndirirdi.
Salyeri isə bu parıltının qarşısında özünəməxsus bir zəiflik hissi duydu. Onun musiqisi, bəlkə də, texniki cəhətdən mükəmməl idi, amma Mozartın musiqisindəki o təbii dahilik, qeyri-adi hisslər və yaradıcı enerjinin qarşısında Salyeri yalnız uğursuzluğu gördü. O, başqasının uğurunu qəbul etməyə hazır olmadı, çünki bu onun öz uğursuzluğunun və qeyri-kamilliyinin sübutu idi.
Mozartın fiziki qüsurları və həyatının çətinlikləri Salyerinin zəifliklərini və daxili çatışmazlıqlarını daha da artırdı. Bəs bu, nə deməkdir? Yəni bəzən başqasının parıltısına qarşı duyulan paxıllıq yalnız o şəxsin uğuruna deyil, həm də onun arxasında gizlənən insanın zəifliklərinə və çatışmazlıqlarına qarşı olan qorxusunun nəticəsidir. Mozartın musiqisindəki qeyri-adi parıltı özünü tam ifadəetmə və mənəvi zənginlik, Salyeri üçün əksinə, böyük bir sarsıntı, bir xəyanət kimi görünürdü. Bütün bu hadisələr göstərir ki, bəzən bir insanın başqasının uğuruna sevinə bilməməsi yalnız qısqanclıq deyil, həm də öz daxili boşluğunun və zədələnmiş özünə hörmətinin nəticəsidir.
Mozartın həyatını və musiqisini inkar etmək yerinə, Salyeri daha çox özünü tanımağa, öz zəiflikləri ilə barışmağa və bu zəiflikləri gücə çevirməyə çalışsaydı, bəlkə də, onun uğuru başqa cür olardı. Amma bədbəxtlik və özünə inamsızlıq bir insanın daxili dünyasını o qədər zəiflədir ki, o, başqasının uğurunu təhdid kimi görməyə başlayır. Bu həm fiziki, həm də mənəvi zəifliyin nəticəsi olaraq böyük bir yalanın, paxıllığın doğulmasına səbəb olur. Mozartın fiziki çətinliklərin qarşısında qalib gəlməsi və uğurunun təkrarlanan uğursuzluqlardan yaranması onun heç vaxt silinməyən bir işıq saçmasında gizlidir.
Lakin Mozartın qarşısında duran Salyeri kimi bir şəxsiyyət bu işığı yalnız öz kölgəsini böyüdərək heç zaman görə bilmədi. O, hər dəfə öz zəifliklərini inkar edərək başqasının işığını boğmağa çalışdı, çünki bu işıq onun kölgəsini ifşa edirdi.
Salyeri bir anlığa belə düşünməli idi: Həqiqətən də, bu parıltı, başqasının uğuru ona nə qədər yaxın ola bilərdi? Yoxsa Mozartın parıltısı sadəcə bir işıq oyunumu idi ki, hər bir kölgə özünə yer tapmaq istəyirdi? Bəlkə də, bütün bu psixoloji mübarizə hər şeyin nəhayət öz daxili zəifliklərimizdən qaynaqlandığını anlamadığımız müddətcə sonsuza qədər davam edəcək...
Uğur, səadət, parıltı – bunlar sıfır cəmlə işləyən dəyərlər deyil. Birinin qalxması, digərinin enməsi demək deyil. Hətta əksinə, uğur paylaşdıqca çoxalır, sevinc böldükcə artır. Başqasının uğuruna sevinə bilmək ən böyük mənəvi zənginlikdir, çünki bu, insanın daxili sabitliyinin, ruhi sağlamlığının və kamilliyinin təcəssümüdür.
Unutmayaq! Başqasının uğuruna sevinmək, insanın özü ilə barışdığının, həyatın ədalətli axarına inandığının və içindəki işığın sönmədiyinin sübutudur. Qəlbiniz həyat yolunuza cığır çəkir. Hər düşüncəniz, hər niyyətiniz bir iz buraxır. Həyat içinizdəki səsin əks-sədasıdır. Niyyətlərinizin yavaş-yavaş gerçəkləşən düşüncələrə çevrilir. Bəs siz bu yolu necə seçirsiniz? Həyatın axışını anlayıb yönəldə bilirsinizmi, yoxsa axına buraxırsınız özünüzü? Belə şablon bir deyim var:
“Düşüncələrinə diqqət et, sözlərin olar. Sözlərinə diqqət et, davranışların olar. Davranışlarına diqqət et, vərdişin olar. Vərdişlərinə diqqət et, taleyin olar...”
Ən riskli qumar talehdir... Bəs sən kimsən, məğlub, yoxsa qalib?