Albert Kamünün Absurdizmi
“Ağaclar arasında bir ağac, heyvanlar arasında bir pişik olsaydım, bu həyatın bir mənası olardı”.
Giriş
Fəlsəfənin ən tanınmış simalarından biri olan Albert Kamü (1913 – 1960) bir neçə dəfə özünü filosof hesab etmədiyini bildirsə də, onun ideyaları və yazıları fəlsəfi dərinliyi ilə seçildiyindən o, fəlsəfə tarixində mühüm yer tutmuşdur. Kamü fikirlərini, əsasən, roman və esselərində ifadə etmiş, fəlsəfi anlayışları bədii dillə çatdırmaq üçün metaforlardan geniş istifadə etmişdir.
Onun fəlsəfəsinin əsas xüsusiyyətlərindən biri məhz fəlsəfə və ədəbiyyatın harmonik şəkildə birləşdirilməsidir. O, yazılarını mürəkkəb terminologiyadan uzaqlaşdıraraq daha çox oxucu üçün anlaşıqlı hala gətirmişdir. Kamünün əsərləri həm rahatlıqla dərk edilə bilən, həm də dərin düşüncələr doğuran mətnlərdir. Bu yanaşma onu ekzistensial və absurdist düşüncəni ədəbi kontekstdə ifadə edən azsaylı mütəfəkkirlərdən birinə çevirmişdir. Hətta demək olar ki, Kamü ədəbiyyat və fəlsəfə arasında körpü inşa edən filosoflardan biridir. O məhz bu sintezin köməyi ilə fəlsəfi ideyalarını insan həyatının gündəlik reallığı ilə əlaqələndirərək oxuculara daha yaxın etmişdir.
Kamünün Absurdizmi
İnsan doğulduğu andan etibarən həyatın mənasını tapmağa çalışır. Kimisi optimist, kimisi isə pessimist cavablarla kifayətlənir. Lakin insan nə qədər axtarsa da, kainat ona qəti bir cavab vermir. Kamü bu vəziyyəti “absurd” adlandırır. Absurd insanın mənaya ehtiyacı ilə dünyanın bu ehtiyaca susqun qalması nəticəsində yaranır. Kamünün sözləri ilə desək:
“Absurd insan çağırışının dünyanın əsassız sükutu ilə qarşılaşmasından doğur”.
Beləliklə, bir sual meydana çıxır: Absurd insan nə edir? Pessimizmə qapılırmı?
Kamünün absurd insanı həyatı tam dərk edərək yaşayır. O, absurdun fərqindədir, lakin bu onu çarəsizliyə sürükləmir. Buna baxmayaraq, bəzən insan bu reallığa tab gətirə bilmir və intihara əl atır.
Absurd və İntihar Problemi
Kamü “intihar” mövzusuna xüsusi diqqət yetirir və bunu absurd qarşısında yanlış reaksiya hesab edir. Onun fikrincə, intihar insanın həyatın mənasızlığını qəbul edib ona qarşı üsyan etməməsinin bir nəticəsidir.
Kamü intiharla bağlı esselərində belə qeyd etmişdir:
“Yalnız bir ciddi fəlsəfi problem vardır – intihar problemi. Həyatın yaşamağa dəyər olub-olmadığına cavab vermək fəlsəfənin əsas sualına cavab vermək deməkdir.
........
Özünü öldürmək o deməkdir ki, artıq həyatın bitdiyini, onun anlaşılmaz olduğunu etiraf edirsən. Amma uzun-uzadı analogiya aparmadan vərdiş etdiyimiz adi dilə qayıtsaq, intihar edən adam “Həyat onu yaşamağa dəyməz!” deyimini etiraf edir. Təbii ki, yaşamaq həmişə çətindir. Biz müxtəlif səbəblərə görə, hər şeydən öncə isə vərdiş sayəsində bizdən tələb olunan fəaliyyətimizi davam etdiririk. Könüllü ölüm isə instinktiv olsa da, bu vərdişlərin əhəmiyyətsizliyini, hansısa səbəbə görə həyatı davam etdirməyin zəruriliyinin dərk olunmamasını, əzabların faydasızlığını etiraf etməkdir”.
Belə bir sual yaranır yenidən: “Absurd” insanı intihara aparırmı?
Filosof intiharı absurda qarşı yanlış bir reaksiya hesab edirdi. Absurddan qaçışı doğru hesab etmədiyi kimi intiharı da dəstəkləmirdi. Sadəcə intihar problemini absurdla üzləşən insanın qarşısında duran üç yoldan biri olduğu üçün esselərində xüsusi yer vermişdir. Hətta demək olar ki, intihar mövzusuna ən çox toxunan filosofdur.
Yuxarıda qeyd etdik ki, absurdla üzləşən insanın qarşısında üç yol durur. Həmin yollar aşağıdakılardır:
1. İntihar – Kamü bunu qəti şəkildə rədd edir. Absurd insanı öldürməməli, ona yeni bir azadlıq hissi verməlidir.
2. Metafizik təsəlli – İnsanlar absurddan qaçmaq üçün dinə və ideologiyalara sığınırlar. Kamü bunu da düzgün saymır, çünki bu, absurdun inkarıdır.
3. Absurdla yaşamaq – Həyatın mənasızlığını qəbul etmək və buna baxmayaraq yaşamaq. Kamünün doğru hesab etdiyi yanaşma budur.
Absurdla yaşamağı daha aydın şəkildə oxucuya çatdırmaq üçün Kamünün “Sizif haqqında mif” essesini təqdim etməkdə fayda var.
Qısaca desək, Sizif adlı mifoloji obraz tanrılar tərəfindən cəzalandırılır. Ona verilən cəza isə böyük bir daşı dağın başına qaldırmaqdır. Sizif hər dəfə daşı yuxarı qaldırmağa çalışanda daş yenidən geri yuvarlanır. Lakin Sizif dayanmadan hər dəfə daşı yuxarı qaldırma cəhdlərinə davam edir. Bu arzuya çata bilməyən sonsuz, mənasız cəhdləri Kamü insan həyatının metaforu hesab edir. Başqa filosoflar bu situasiyanı müxtəlif cür şərh edə bilərlər, lakin Kamü tamamilə fərqli yanaşma təqdim edir. Essenin sonun belə yazır:
“Daşın hər qırığı, hər parıltısı Sizif üçün bir dünya deməkdir. Təkcə zirvəyə çatmaq naminə mübarizə aparmaq insan ürəyini inamla doldurmaq üçün kifayətdir. Sizif üçün özünü xoşbəxt kimi təqdim etmək etmək çox lazımdır”.
Bizdən Sizifi xoşbəxt təsəvvür etməyimizi istəyir. Absurd vəziyyətə düşdükdə pessimist düşüncələrə qapılmamağı, onunla barışmağı uyğun görür. Sizif mənasız bir yerdə məna axtarmağa çalışırkən absurdla üzləşməli oldu və onunla barışdı. Sizifin xoşbəxtliyi onun “üsyan” etməməsində idi. O hər şeyin fərqindədir və üsyan etmir, qəbullanır. Bu qəbullanma ona azadlıq verir. Bəlkə, azadlıq sözü burada yad görünə bilər, amma nəzərinizə çatdırım ki, ona verilən cəzanı mənasız və əzabverici iş kimi yox, öz həyatının bir hissəsi, xoşbəxtliyi kimi görür. Beləliklə, Sizif absurd insan nümunəsidir. Mənasızlıqla mübarizə aparır, ruhdan düşmür.
Anlamaq olur ki, Kamü üçün xoşbəxtlik nəticələrdə deyil, insanın dünyaya münasibətindədir.
Kamünün Absurdizminin Tənqidi
Kamü absurd qarşısında üsyan etməyi təklif edir, lakin bu üsyan hansı xarakter daşıyır? Necə həyata keçirilir və hansı nəticələrə gətirib çıxarır? Onun fəlsəfəsi bu suallara cavab vermək baxımından qeyri-müəyyən qalır. Üsyan özü ilə bərabər dəyişiklik də gətirməlidir. Sadəcə həyatı olduğu kimi qəbul etmək kifayət deyil.
Məsələn, yuxarıda bəhs etdiyimiz Sizifin hekayəsində həyati üsyan sadəcə həyatın mənasızlığını qəbul etməklə məhdudlaşır. Kamünün iddia etdiyi mübarizə isə kifayət qədər passiv görünür. Məşhur filosoflardan Sartr Kamünün mübarizə anlayışını təslimçilik kimi qiymətləndirir. Həmçinin Kamü azadlıq anlayışına daha məhdud çərçivədə yanaşır və onu dar perspektivdə izah edir.
Onun absurdizmi etik baxımdan da tənqid olunmuşdur. Belə ki, şəxs həyatın mənasızlığını qəbul edirsə, etik dəyərləri də boş hesab etməlidir. Halbuki bəzi etik dəyərlər ümumbəşəri xarakter daşıyır. Kamü bu məsələyə səthi yanaşmışdır. Hətta “Yad” romanının personajı Merso cəmiyyətin qoyduğu qadağalara biganə yanaşır və bu səbəbdən cinayət törədir. Bu baxımdan tənqidçilər Kamünün fəlsəfəsinin praktik çətinliklər doğurduğunu iddia edirlər.
Bəzi tənqidçilər onu ziddiyyətli filosof hesab edirlər. O, bəzi yazılarında həyatın mənasız olduğunu israrla irəli sürsə də, digərlərində yaşamağın dəyərli olduğunu əsaslandırmağa çalışır. Belə bir sual yaranır: İnsan mənasızlığın fərqində ola-ola necə yaşaya bilər? Qəbullanış və absurdla yaşamaq insan təbiəti ilə uzlaşırmı?
Jan Pol Sartr hesab edirdi ki, insan tamamilə azaddır və absurda boyun əymək əvəzinə həyatı öz mənası ilə doldura bilər. Sartrın “Mövcudluq mahiyyətdən öncə gəlir” tezisi insanın öz həyatının mənasını özü yaratdığını irəli sürürdü. Bu baxımdan Kamünün absurda boyun əymək mövqeyi Sartr üçün yetərli deyildi.
Kamü Eksiztensialistdir, yoxsa Absurdist?
Bu sual oxucular arasında geniş müzakirə olunur. “Kamü niyə eksiztensialist deyil və ya niyə eksiztensialistdir?” sualına hər iki mövqedən çıxış edərək cavab verməyə çalışaq.
Kamü niyə ekzistensialist deyil?
Kamü hər zaman özünü ekzistensialist kimi tanımaqdan çəkinirdi. Digər ekzistensialistlərdən fərqli olaraq, o, mənanın yaradılması üzərində düşünmürdü. Məsələn, Sartr və Haydegger (Heidegger) insanın mənasızlıqla qarşılaşdıqda öz mənasını yaratmalı olduğunu müdafiə edirdilər. Kamü isə bunun əksinə olaraq, mənanın axtarışını mənasız hesab edir və insanın absurdla barışaraq onunla yaşamasını təklif edirdi. Əksər ekzistensialist filosoflar insan azadlığını geniş müzakirə edib onu fəal seçim və özünü yaratma prosesi kimi görürdülər. Lakin Kamü azadlığı absurdu qəbul etmək və onunla barışaraq yaşamaq kimi izah edirdi. O həmçinin ekzistensialistlərin mənaya olan təlabatını və onu yaratmaq cəhdlərini daim tənqid edirdi. Kamünün digər ekzistensialistlərdən, xüsusilə Haydeggerdən əsas fərqi varlığın dərkində əqlə verdiyi önəmdə idi. O, ekzistensializmi bir addım daha irəli apararaq absurd anlayışını ön plana çıxarmış və yeni bir fəlsəfi baxışın əsasını qoymuşdur.
Kamü niyə ekzistensialistdir?
Kamü ekzistensialist adlandırıla bilər, çünki onun fəlsəfəsi ekzistensializmin əsas mövzularını, yəni insanın mənasız dünyada mövcudluğu, azadlığı və məsuliyyəti mövzularını əhatə edir. O, nihilizmə qarşı absurd anlayışını irəli sürür ki, bu da dünyəvi ekzistensializmin əsas prinsiplərindən biridir. Kamü absurdun qəbul edilməsini və ona qarşı üsyan etməyi vurğulayır, həyatın mənasızlığını dərk edən insanın üsyan vasitəsilə öz həyatına məna qatması fikrini müdafiə edir.
Eyni zamanda Kamü Kafka kimi qeyri-müəyyən və anlaşılmaz bir dünyada məna axtarışına diqqət yetirmişdir. Lakin o, ümidsizliyi qəbul etmək əvəzinə absurdla qarşılıqlı münasibət qurmağa çalışmışdır. Kamü ekzistensializmin ənənəvi anlayışlarına yeni bir istiqamət vermiş və buna görə də müasir fəlsəfi diskursda onun baxışları “ekzistensial absurdizm” kimi qiymətləndirilmişdir.
Nəticə
Kamünü həm absurdist, həm də ekzistensialist kimi dəyərləndirmək mümkündür. Onun fəlsəfəsi bəzi tənqidlərə məruz qalsa da, həm müasir fəlsəfəyə, həm də gündəlik həyata təsiri danılmazdır. Bugünkü dünyada qeyri-müəyyənlik və xaos içində Kamünün düşüncələri daha da aktuallaşır. O bizə ümidsizliyi deyil, absurdun fərqində olaraq yaşamağı və dünyaya qarşı dürüst mövqe sərgiləməyi təklif edir. Sanki Kamü bizə “Dünya gözəl deyil, lakin onunla mübarizə gözəldir” fikrini yaşamağı öyrədir.
İstifadə olunan ədəbiyyat
1. Albert Kamü. “Sizif haqqında mif”. "Qanun Nəşriyyatı", 2020
2. Albert Kamü. Seçilmiş Əsərləri. "Şərq-Qərb", 2013
3. Albert Kamü. “Yad” (ingiliscə)
Elektron resurslar: