Demokrit – Taleyə İnanmayan Materialist
Demokrit qədim yunan fəlsəfəsində atomist məktəbin ən görkəmli nümayəndələrindən biri idi. O, materialist dünya görüşünə sahib idi və kainatın yalnız maddi əsaslarla izah edilə biləcəyini irəli sürürdü. Demokritin fəlsəfəsində tale anlayışı mistik və ya ilahi güc kimi mövcud deyildi. Əksinə, hər şey atomların hərəkəti və onların müəyyən fiziki qanunlara uyğun toqquşmaları nəticəsində baş verirdi.
Tale və Determinizm Arasındakı Fərq
Antik dövrdə tale tez-tez insanın iradəsindən asılı olmayan ilahi qüvvələr tərəfindən idarə olunan prinsip kimi qəbul edilirdi. Ancaq o bu ideyanı rədd edirdi. Demokrit deyirdi: “Hər şey atomlardan ibarətdir”. Kainatda baş verən bütün hadisələr kiçik, bölünməz hissəciklər olan atomların hərəkətindən qaynaqlanır. İnsan həyatda bu atomik hərəkətlərin və onların toqquşmalarının nəticəsidir.
Zərurət və Təsadüf
Demokrit dünyada iki əsas prinsipin mövcud olduğunu irəli sürürdü: zərurət və təsadüf. O, tam determinist deyildi, yəni hər şeyin əvvəlcədən müəyyən edildiyini düşünmürdü. Bəzi hadisələr qaçınılmazdır və fiziki qanunlarla idarə olunur, lakin bəzi şeylər təsadüfi də baş verə bilər. Lakin bu təsadüflər belə müəyyən maddi səbəblərə əsaslanır və ilahi iradənin nəticəsi deyil. Demokrit tanrıları insan təxəyyülünün məhsulu hesab edirdi və onların insan həyatına müdaxilə etdiyinə inanmırdı. Dünyanın təbiət qanunları ilə izah edilə biləcəyini vurğulayaraq fövqəltəbii güclərin təsirini tamamilə rədd edirdi.
İnsan Azadlığı və Determinizm
Demokrit hər şeyin fiziki qanunlara tabe olduğunu düşünməsinə baxmayaraq, insanın müəyyən dərəcədə seçim azadlığına malik olduğunu qəbul edirdi. Xoşbəxtlik və əxlaq məsələlərində rasional düşüncənin rolunu vurğulayırdı. İnsan seçim edir, lakin bu seçimlər də, nəticə etibarilə, maddi səbəblərdən və atomların hərəkətindən irəli gəlir. Bu ideyalar sonradan Epikür və Lukresi (Lukresius) kimi filosofların düşüncələrinə təsir göstərmişdir. Xüsusilə Epikür Demokritin atomizmini daha da inkişaf etdirərək atomların hərəkətində təsadüfi “sapmalar”ın olduğunu irəli sürmüş və bunun insan iradəsinə daha çox yer açdığını bildirmişdir.
Nəticə
Demokrit tale anlayışını qəbul etmirdi, çünki kainatda hər şeyin fiziki qanunlara əsaslandığını düşünürdü. Onun fikrincə, dünya atomların hərəkətindən ibarətdi və bu proseslər fövqəltəbii qüvvələr tərəfindən idarə olunmur. O, hadisələrin müəyyən qaydalara əsasən baş verdiyini qəbul etsə də, bəzi təsadüfi proseslərin də mövcud olduğunu bildirirdi. Demokrit dünyanın rasional izahını verməyə çalışaraq insanın taleyinin əvvəlcədən müəyyən edildiyini düşünən ənənəvi inanclardan uzaqlaşdı. Bu baxımdan onun fikirləri müasir elmi dünyagörüş üçün də əhəmiyyətli mərhələ hesab edilə bilər.