Nikomax Etikası

Aristotel – Nikomax etikası

Aristotel praktik bir insan idi. Aristotel Platonun tələbəsi olduğu halda, onun idealizmindən fərqli olaraq, daha praktik və dünya ilə əlaqəli bir yanaşma sərgiləyirdi. Platon həqiqətin “Formlar aləmi” adlandırdığı bizim gündəlik həyatımızdan müstəqil olan bir dünyada olduğunu iddia edirdi. Aristotel isə bu yanaşmanı rədd edirdi və həqiqətin yalnız fiziki dünyada – gündəlik həyatın içində tapıla biləcəyini müdafiə edirdi. Onun fikrincə, dünyadakı obyektlərin təbiəti və xüsusiyyətləri onları anlamaq üçün kifayətdir. Rafael Santi (Raffaello Sanzio) “Afina məktəbi” tablosunda Platon və Aristotel müxtəlif mövqelərdə göstərilir. Platonun barmağını göyə qaldırması onun “Formlar” aləmini göstərmək istədiyini simvollaşdırır. Aristotel isə əksinə, əli ilə yerə işarə edir, bu da onun həqiqəti fiziki dünyada axtarma yanaşmasını göstərir. Aristotel yalnız fəlsəfə ilə məşğul deyildi, həm də ilk böyük bioloqlardan biri sayılır. O, təbiət elmləri ilə əlaqədar çoxlu müşahidələr və təcrübələr etmiş, zoologiya, botanikaya aid əsərlər yazmışdır. Həmçinin etikadan siyasətə, estetikadan metafizikaya qədər bir çox sahədə düşüncə ortaya qoymuşdur. Aristotelin “Nikomax etikası” əsəri onun etik düşüncəsinin əsasını təşkil edir. Burada Aristotel “Necə yaşamalıyıq?” sualını irəli sürür. Bu sual fəlsəfənin ən vacib məsələlərindən biridir və insan həyatının məqsədini aydınlaşdırmaq məqsədini güdür. Aristotel həyatın ən yüksək məqsədinin “eudaimonia”, yəni “xoşbəxtlik” olduğunu deyir və bunun üçün təmkinli və doğru həyat tərzinin vacib olduğunu vurğulayır. Lakin bu əsər nəzəri baxımdan çox mürəkkəbdir və müxtəlif təsfirçilər əsərin mənasını anlamağa çalışarkən müxtəlif nəticələrə gəlirlər. Ümumiyyətlə, Aristotelin fəlsəfəsi gündəlik həyatla əlaqəli, praktiki və real dünya təcrübəsinə dayanan bir yanaşmadır. O yalnız “Formlar” aləmində deyil, burada və indi olan şeylərin təhlili üzərində düşünürdü.

Eudaimonia: Xoşbəxt Bir Yaşam

Aristotelin etik anlayışında “eudaimonia” termininin tərcüməsi çox mürəkkəbdir. Adətən, xoşbəxtlik kimi tərcümə edilir, amma bu bütün mənaları dəqiq ifadə etmir. Həqiqətdə eudaimonia bir insanın həyatında hər şeyin düzgün getməsi, uğur qazanması, sağlam və məqsədli bir yaşam sürməsi kimi daha geniş bir anlayışı ifadə edir. Bəzən “eudaimonia” (inkişaf etmə, böyümə) kimi də tərcümə edilir. Bu tərcümə bəzi hallarda daha  doğru sayılır, çünki bu anlayış bitkilərin inkişafı ilə müqayisə edilə bilər. Təkcə fiziki və ruhi sağlamlıq deyil, həm də potensialın tam şəkildə inkişaf etməsidir. Aristotelə görə, “eudaimonia” bütün insanların istədiyi şeydir. Aristotel bütün insanların həyatlarının düzgün, məqsədli və uğurlu olmasını istədiklərinə inanır. “Eudaimonia” böyümə, inkişaf etmə, xoşbəxtlik deyil, özümüzü və həyatımızı ən yaxşı şəkildə həyata keçirmək deməkdir. Bu yalnız şəxsi bir məqsəd deyil, insanların həyatlarının yaxşı olmasını istədikləri bir vəziyyətdir. Aristotelə görə, “eudaimonia” başqa bir məqsədi güdmək üçün deyil, özbaşına bir məqsəddir. Məsələn, insanlar pul qazanmaq istəyirlər, çünki pul onların müəyyən məqsədlərini reallaşdırmağa kömək edə bilər, amma “eudomonia” belə bir şey deyil. Onun arxasında başqa heç bir məqsəd yoxdur, çünki bu, öz-özlüyündə əsas məqsəddir. Aristotelə görə, “Niyə “eudaimonia” axtarılmalıdır?” sualı mənasızdır. Çünki bütün insanlar artıq bu məqsədi içindəki təbii bir istək olaraq axtarır. Yəni “eudaimonia” bir məqsəd deyil, həyatın özüdür. Buna görə də bunun axtarılması yalnız insan təbiətinin bir hissəsidir. Bu fəlsəfi yanaşma həyatın məqsədinin yalnız şəxsi rahatlıq və məmnuniyyət olmadığını, eyni zamanda öz potensialını maksimum dərəcədə həyata keçirmək olduğunu vurğulayır. Aristotelin bu yanaşması həm şəxsi həyat, həm də ümumilikdə cəmiyyət üçün doğru olan ən yaxşı yolu tapmağa kömək edir. “Eudaimonia” yalnız bir məqsəd deyil, həm də həyatda insanın keyfiyyətli, dəyərli bir həyat yaşamaq istəyi ilə bağlıdır. Misal olaraq, insanlar musiqi dinləyir və ya uşaqları ilə vaxt keçirirlər. Burada əsas məsələ budur ki, fəaliyyətlər yalnız daha çoxuna nail olmaq və ya gəlir əldə etmək üçün deyil, əslində, bu şəkildə vaxt keçirmək istədikləri üçün edirlər. İnsanlar bu fəaliyyətlərin eudaimon bir həyatın komponentləri olduğunu düşündükləri üçün bu işləri edirlər. “Nikomax etikası” əsərinin əsas məqsədi “eudaimonia” axtarışını daha da aydınlaşdırmaqdır. İnsanlar eudaimonianın (xoşbəxtlik) nə olduğunu başa düşsələr, həyatlarının doğru yolda olma ehtimalı artar. Bununla belə, Aristotelə görə, insanın erkən təhsili və indiki maddi vəziyyəti, bu doğru yolu tapma potensialını müəyyən edir. Aristotel həyatımızın müvəffəqiyyətində yalnız bizim idarə etdiyimiz faktorların rolunu qəbul etməyib. O, həyatın bəzi hallarda, bizim kontrol xaricindəki hadisələrdən təsirləndiyini də qəbul edir. Məsələn, insanın eudaimon bir həyat sürməsi üçün müəyyən miqdarda pul, yaxşı bir görünüş, yaxşı valideynlər və uşaqlar lazımdır. Bu cür imkanlar olmadan ən yüksək “eudaimonia” vəziyyətinə çatmaq çətin ola bilər, amma bu şərtlər altında belə öz fəaliyyətlərimizi düzgün şəkildə yönəltməliyik.

Bir İnsanın Funksiyası

Aristotel insanların xarakterik bir funksiyaya və ya fəaliyyətə (ergon) sahib olduqlarını düşünürdü. Başqa sözlə, necə ki dülgərlər taxtadan əşyalar düzəltmək fəaliyyəti ilə tanınır, insanlar da bizi biz edən fərqli bir fəaliyyətə malikdirlər. “Funksiya” sözü insanların xüsusi bir məqsəd üçün yaradıldığını düşündürə bilər, lakin Aristotelin məqsədi bu deyildi. O, növləri yaradan müdrik bir ilahın varlığını irəli sürmürdü, əksinə, bizi başqa varlıqlardan fərqləndirən xüsusiyyətlərə diqqət yetirirdi. Bu insan ergonu bədənimizin böyüməsi ola bilməz, çünki bitkilər də böyüyür. Bədən böyüməsi insanı “sardunya”dan (bitkidən)  fərqləndirmir. İnsanın ergonu hiss etmək qabiliyyəti də ola bilməz, çünki digər heyvanlar da hiss edə bilir, məsələn: atlar. İnsanların ergonu məhz ağıllı rasional fəaliyyətdir və bu fəaliyyət insan  həyatının ən mühüm tərəfidir. Yaxşı insan bu xarakterik fəaliyyətində mükəmməl olandır. İnsanın mükəmməlliyi isə əxlaqi fəzilətlərlə edilən fəaliyyətlə mümkündür. Aristotelə görə, insan üçün yaxşı həyat rasional və fəzilətli fəaliyyətlə dolu bir həyatdır. Lakin bunun üçün təkcə fəzilətli hərəkət etmək potensialına sahib olmaq kifayət etmir. Məsələn, olimpiya oyunlarında qaliblər sadəcə daha sürətli qaça bilənlər arasından yox, həqiqətən, yarışanlar arasından seçilir. Eyni şəkildə, həyatda gerçək xoşbəxtliyi yalnız fəaliyyət göstərənlər qazana bilər. Necə ki bir gül yaxşı gübrələnmiş torpaqda böyüyüb güclü, iri və canlı çiçəklər açır, insan da rasional və fəzilətli fəaliyyət yolu ilə öz ən yaxşı halına çatır.

Fəzilətlər

Fəzilət insan xarakterinin bir xüsusiyyətidir. Uyğun şəraitdə müəyyən şəkildə davranmağa meyilli olmaqdır. Bu gün “fəzilət” termini adətən əxlaqi məna daşıyır. Birinə fəzilətli demək, onun əxlaqi xarakterini müsbət qiymətləndirmək deməkdir. Lakin Aristotel üçün “fəzilət” anlayışı (êthikài aretai) sadəcə “xarakterin kamilliyi” mənasını verirdi və bizim anladığımız şəkildə mütləq əxlaqi çalar daşımırdı. Aristotelə görə, fəzilətli olmaq bəzən əxlaqi dəyərlərlə heç bir əlaqəsi olmayan xarakter kamilliklərinə sahib olmaq və onlara uyğun davranmaq demək idi. Bəzi tədqiqatçılar “Nikomax etikası”nın bizim bugünkü anlamda bir əxlaq fəlsəfəsi kitabı olub-olmadığını belə sorğulayırlar. Əxlaqlılığın, adətən, başqalarının maraqlarına müəyyən bir qayğı göstərməyi tələb etdiyi düşünülür. Əgər bugünkü əxlaq anlayışından istifadə etsək, “Tamamilə eqoist olsam da, öz şəxsi əxlaqımı inkişaf etdirdim” deməyin heç bir mənası olmaz. Ancaq Aristotel başqalarını düşünməkdən çox insan həyatını uğura aparan şeylə maraqlanırdı. Bəzi baxımdan “Nikomax etika”sı günümüzdə populyar olan şəxsi inkişaf və daha çox fərdi məhsuldarlığa yönəlmiş praktik kitablar kimidir. Aristotel bir neçə mühüm fəziləti təsvir edir. Məsələn, cəsarətli insan heç vaxt düzgün hərəkət etməyə mane olacaq qədər qorxuya qapılmaz. Cəsarətli bir əsgər döyüş yoldaşını xilas etmək üçün qorxudan donub qalmaz və öz həyatı bahasına belə onu xilas etməyə çalışar. Cəsarətli bir müxalif hökumətə qarşı durar və həbsə atılma, bəlkə də, işgəncə və ölüm riski olsa da, inandığı ideyalardan əl çəkməz. Comərd bir insan ehtiyacı olanlara məmnuniyyətlə pul və ya zamanını verər. Aristotel fəziləti iki növ ayırır: əxlaqi fəzilət və intellektual fəzilət. Məsələn, ölçülü olmaq kimi əxlaqi fəzilətlər erkən dövrlərdə təhsil ilə əldə edilir və zamanla güclənərək şüurlu bir qərardan çox bir vərdiş halına gəlir digər tərəfdən, zəka kimi intellektual fəzilətlər öyrədilə bilər. Şəxsin rasional olmayan tərəfləri əxlaqi fəzilətləri, rasional tərəfləri isə intellektual fəzilətləri formalaşdırır. Fəzilətlər iki uc arasında yerləşir. “Qızıl orta” prinsipi bu əsasda qurulmuşdur.

Qızıl Orta

Aristotelin “Qızıl orta” anlayışını başa düşməyin ən asan yolu onun verdiyi bəzi nümunələri təhlil etməkdir. Cəsarət fəziləti iki pisliyin arasında dayanır: yetərsiz cəsarət qorxaqlıq, həddindən artıq isə düşüncəsizlikdir. Hazırcavablıq fəziləti kobudluq ilə şitlik arasında, təvazökarlıq isə həya ilə utanmazlıq arasında dayanır. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırcavablıq və təvazökarlıq, adətən, mənəvi fəzilət sayılmasa da, cəsarət bəzən bu kateqoriyaya aid edilir. “Qızıl orta” təliminin bir növ ölçülülük tövsiyəsi olduğuna dair geniş yayılmış bir yanlış fikir var. Orta həmişə iki ifrat davranışın arasında yerləşdiyi üçün Aristotel hər şeydə ölçülülüyü müdafiə edirmiş kimi görünə bilər. Lakin orta sadəcə həddindən artıq olanla kifayət qədər olmayanın arasında yerləşdiyi üçün buradan fəzilətli insanın həmişə ölçülü davrandığı nəticəsi çıxmır. Məsələn, bir uşağa hücum edən birini görsəniz, ölçülü bir reaksiya açıq-aydın yersiz olardı. Aristotelin nəzəriyyəsi belə bir vəziyyətdə aqressiv müdaxiləni, yəqin ki, dəstəkləyərdi. Belə bir davranış biganəlik ilə intiqam arasındakı orta nöqtədə olardı. Fəzilətli əməl həmişə pratik müdrikliyə sahib olan insanın “phrónimos”u seçəcəyi bir yoldur. “Phrónimos” konkret şəraitin xüsusiyyətlərinə həssas yanaşır və necə davranmaq lazım olduğunu mükəmməl şəkildə müəyyən edə bilir.

Hərəkət və Günahkarlıq

Aristotel davranışdan daha çox hərəkətlə maraqlanır. İnsanlar yalnız davranış sərgiləmir, həm də hərəkət edirlər. Çünki həyatımızın bir çox sahəsində seçim etmə qabiliyyətimiz vardır. Məsələn, bir qarışqa nə edilə biləcəyini dəyərləndirmədiyi üçün sadəcə davranış sərgiləyir. İnsanları hərəkətlərindən məsul tuturuq. Əgər bir şəxs etdiyi hərəkəti etməmək imkanına malik olsaydı, həmin şəxsi günahlandırmaq qəribə olardı. Aristotel qəsdən edilən hərəkətləri digər iki davranış növündən ayırır. Könülsüz və təsadüfi davranış. Könülsüz davranış məcburiyyət və ya bilməməkdən qaynaqlanır. Məsələn, birisi sizi pəncərədən itələyərsə, şüşəni sındırmağa görə cavabdeh tutulmazsınız. Xüsusən də, sındırmaq istəməmisinizsə. Bilgisizlikdən dolayı zəhərsiz olduğunu düşünərək təsadüfən zəhərli bir göbələk yəsəniz, bu da könülsüz bir davranışdır. Hər iki halda da nəticəyə görə kədərlənə bilərsiniz, amma hər iki halda da baş verənlər üzərində birbaşa nəzarətiniz yoxdur. Bu şeylər iradənizə qarşı baş verir və etməmək sizin əlinizdə olsaydı, etməzdiniz. Lakin bəzi məcburi hərəkətlər hələ də bir növ seçim etməyə imkan verdikləri üçün fərqlidir. Məsələn, fırtınaya düşmüş bir gəmini xilas etməyin yeganə yolu yükü atmaqdırsa, kapitan yükü atmaq əmri verdikdə bu hərəkət könüllü kimi görünə bilər. Çünki kapitan bir seçim edib. Yükü atmaq və ya batmaq arasında seçim etmək məcburiyyətində qalmışdır. Bu halda kapitanın hərəkəti məcburiyyətdən qaynaqlansa belə, bir seçim olduğu üçün könüllü olaraq qəbul edilir. Aristotelin bu fikirləri bu günümüzdəki cinayət hüququ və əxlaq fəlsəfəsi üzərində hələ də təsir göstərir. Hərəkətlərin qəsdən olub olmadığını müəyyənləşdirmək bir şəxsin məsuliyyətini və günahkarlığını qiymətləndirməkdə mühüm bir amildir. Aristotel ləzzət arzusunun insanı müəyyən bir şəkildə davranmağa məcbur etdiyini düşünən fikirləri araşdırır və rədd edir. Məsələn, şəhvətinizin sizi bir sıra təcavüzkar olmağa məcbur edə biləcəyi və buna görə də bu hərəkətlərdən məsuliyyətinizin aradan qalxacağı düşüncəsini qəbul etmir. Əgər bu fikir qəbul edilərsə, Aristotelin qeyd etdiyi kimi, ardıcıllıq və tutarlılıq səbəbindən yaxşı əməllərinizə görə təriflənməməyiniz də lazım gələcək, çünki yaxşı əməllər də arzudan qaynaqlanırsa, deməli, onlar da eyni dərəcədə sizin nəzarətinizdən kənardadır. İradənizdən kənar və ya niyyətdən kənar davranış məyus olmağınız mənasında istəksiz və ya qeyri-ixtiyari davranışdan fərqlənir. Qəsdsiz davranışın nəticələrinə görə kədərlənmək göstərir ki, tam nəzarətiniz olsaydı, etdiklərinizi etməzdiniz. Məsələn, pəncərədən itilənməyə icazə verməzdiniz və ya zəhərli göbələyi bilmədən yeməzdiniz. Sizi etdiklərinizi etməyə vadar edən amillər var. Niyyət etmədən bir hərəkətə başlasanız, lakin o hərəkətə görə kədərlənməsəniz, o zaman bu hərəkət iradənizdən kənardır.

Akrasiya: İradə Zəifliyi

Nə etməli olduğunuzu, həyatınızı necə daha uğurlu edəcəyinizi bilirsiniz, lakin yenə də inadcıl şəkildə daha pis seçim olduğunu bildiyiniz şeyi seçirsiniz. Tibbi mənada özünü saxlaya bilməməkdən fərqli olaraq, bu, iradəli bir hərəkətdir. Məsələn, evlilikdə xəyanətin sizin “eudaimonia”nızı (xoşbəxtlik və rifah halınızı) zəiflədəcəyini bilirsiniz. Amma bir fahişə ilə qarşılaşdıqda onun gələcək xoşbəxtliyinizə zərər verəcəyini tam anlayıb, hətta “eudaimonia”nı arzuladığınız halda, yaxın ləzzət istəyinizə tabe olub yoldan çıxmağa boyun əyə bilərsiniz. Bu halda sizin üçün daha pis olduğunu bildiyiniz bir şeyi seçirsiniz. Aristotel  Platonun yanaşmasından tamamilə fərqlənirdi. Platon hesab edirdi ki, əgər, həqiqətən, yaxşı olanı bilirsinizsə, yəni Formlar haqqında biliyə maliksinizsə, o zaman avtomatik olaraq uyğun olanı seçirsiniz. Ona görə əsl akrasiya ola bilməz. Görünüşdə belə bir hal mövcud olsa da, bu, əslində, yaxşıdan xəbərsizlikdən qaynaqlanmalıdır. Aristotel isə bunun əksini müdafiə edir və akrasiyanın, həqiqətən, baş verdiyini söyləyir. İradə zəifliyindən əziyyət çəkən insanlar bəzi hərəkətlərin onların rifahına uyğun olmadığını və özlərini inkişaf etdirmədiyini ümumi olaraq bilirlər. Hətta konkret bir vəziyyətdə etdiklərinin yanlış olduğunu düşünə bilərlər. Amma bunu edərkən, əslində, bunu hiss etmirlər, sadəcə öyrəndikləri vərdişləri təkrarlayırlar. Nəticədə onlar öz ehtiraslarına yenilir və uzunmüddətli inkişafa uyğun hərəkət etmək əvəzinə yaxın həzlərin cazibəsinə təslim olurlar.

Düşüncəli Həyat

“Nikomax etikası”nın sonuna yaxın Aristotel yaxşı bir həyatın ən vacib tərkib hissəsi hesab etdiyi bir fəaliyyət növünü təsvir edir: nəzəri və ya düşüncəli həyat. Kitabın böyük hissəsində inkişaf etməyə səbəb olan fəaliyyət növlərinə xüsusi diqqət ayırmasına baxmayaraq, o, biliklərimiz üzərində düşünməyin insanlar üçün mümkün olan ən üstün fəaliyyət olduğunu vurğulayır. Onun məntiqi belədir: insanların xarakterik fəaliyyəti rasional fəaliyyət olduğuna və hər bir şeyin mükəmməlliyi onun özünəməxsus funksiyasını yerinə yetirməsi ilə bağlı olduğuna görə insan mükəmməlliyinə rasional fəaliyyət vasitəsilə çatmaq doğru olmalıdır. Bununla birlikdə, yalnız tanrılar fasiləsiz fəlsəfi düşüncə həyatını davam etdirə bilərlər, insanlar üçün belə bir düşüncəli həyat yaxşı həyatın bir hissəsidir, lakin onun tam mahiyyətini təşkil etmir. Buna baxmayaraq, bu, yenə də açıq və ən uca fəaliyyət formasıdır.

“Nikomax Etikası”na dair Tənqidlər

İnsan Təbiəti

Aristotelin insan mükəmməlliyi və xarakterinə dair irəli sürdüyü fikirlərin hamısı insan təbiəti deyilən bir şeyin varlığı və bəşəriyyətimiz üçün ən önəmli şeyin rasional qabiliyyətimiz olduğu düşüncəsinə əsaslanır. Aristotelin insan təbiətinə dair fərziyyələrinə müxtəlif şəkildə meydan oxunula bilər. Radikal yanaşmalardan biri “insan təbiəti” adına layiq bir şeyin var olduğunu inkar etməkdir. Jan-Pol Sartr (Jean-Paul Sartre) kimi bəzi ekzistensialist filosofların fikri budur: onlara görə insanların nə olmasının lazım olduğunu əvvəlcədən elanetmə cəhdi uğursuzluğa məhkumdur, çünki əvvəlcədən var olan bir modelə uymaqdan çox öz seçimlərimizlə özümüzü yaradırıq. Aristotelin yanaşmasının bu tərəfinə meydan oxumağın ikinci yolu isə insan təbiətinə dair verdiyi və digər nəticələrini çıxardığı xüsusi izahı tənqid etməkdir. Rasional fəaliyyət qabiliyyəti, həqiqətən də, bizi heyvanlardan ayıran şeydirmi? Niyə silah istifadə edərək bir-birimizi öldürmə qabiliyyətimiz deyil də bu? Ya da musiqi alətləri çalma qabiliyyətimiz niyə olmasın?

Aristotelə görə, digər yaşayış tərzləri ilə müqayisə edilə bilən və üstünlüyü görünə bilən üstün bir yaşayış tərzi, yəni düşüncə yaşayışı vardır. Bəs, həqiqətənmi elədir? Bəzi filosoflar insanların dəyər verdiyi bir çox şeyin müqayisəsiz olduğunu, yəni onları müqayisə etməyin bir yolunun və müqayisəli olaraq mühakimə yürütməyi mümkün edən bir ölçü biçiminin qətiyyən olmadığını müdafiə edirlər. Bu görüşə görə düşüncəli yaşayış, yaşamağa dəyər bir yanaşma ola bilər, gündəlik işlərə aktiv qatılanın yaşayışı başqa bir yaşayış ola bilər. Arxamıza söykənib iki yaşayışın müqayisəli üstünlüklərinə qərar verə biləcəyimiz bir yer və onları ölçə biləcək ortaq bir dəyər ölçüsü yoxdur. Aristotelin etikasına bir tənqid də yalnız bir şəxsin “eudaimonia”sı üçün bir resept verməklə kifayətlənib digər insanların rifahına maraq göstərməməsidir. Oxucularına öz mənfəətlərinin arxasınca getməyi öyrədən eqoist bir yanaşmadır. Belə bir tənqidə cavab belə olar: bu, qədim yunanların etikadan anladıqları şeyi qiymətləndirə bilməməkdir. Yunan etikasının mərkəzində fərdi xarakter inkişafı dayanır. Bir cavab da budur: Aristotelin müdafiə etdiyi fəzilətlər çox böyük ölçüdə bir cəmiyyətin inkişafı üçün fərdlərin ehtiyac duyduğu fəzilətlərdir. Açıq şəkildə daha yaxşı insan olmamıza kömək etməyi məqsəd qoyan bir nəzəriyyəyə yönəlmiş, bəlkə də, ən təsirli tənqid necə davranmalı olduğumuz mövzusundakı qeyri-müəyyənlikdir. “Qızıl Orta” təlimi rəhbərlik baxımından çox az şey təklif edir. “Phrónimos” kimi davranmağımız lazım olduğunu demək o şəraitdə nə edəcəyimizi soruşacağımız bir “phrónimos” yanımızda olmadıqca məlumatverici deyil. Nəzəriyyə daxilində belə bir münaqişə var kimi görünür: Özümüzü fəzilətli bir hərəkət həyatına həsr etməliyikmi (Aristotelin “Nikomax etikası”nın böyük bir hissəsində açıqladığı fikirlər), yoxsa kitabın sonunda təsdiqlənən yaşam tərzini, mühüm fəlsəfi düşüncəni əhatə edən bir həyat hədəfləməliyik? Alimlər açıq şəkildə bu zidd fikirləri uzlaşdırmağa çalışırlar, amma Aristotelin necə yaşamaq lazım olduğu barədə aydın təlimatlar təqdim etmədiyi inkar edilə bilməz.