Johann Gottlieb Fichte: "Mən" və Azadlıq Fəlsəfəsi

Bir filosof var, onu oxusan, özünü tanıdığını düşünərsən. Sonra bir daha oxuyarsan və anlayarsan ki, sən hələ heç kim olmamısan. O səni öz varlığının sərhədlərini aşmağa məcbur edər, çünki onun fəlsəfəsi yerində dayanmaq üçün deyil. O, insanı özünü yaratmağa çağırır. O, Yohann Qotlib Fixtedir (Johann Gottlieb Fichte).

Fixte Kantdan təsirlənirdi, amma Kantın qoyduğu sərhədlərlə razılaşmırdı. Onun fikrincə, insan passiv müşahidəçi deyil, fəal yaradan varlıqdır. O, Kantın “varlığın öz mahiyyətini bilə bilmərik” sözünü rədd edirdi. Çünki Fixte üçün mahiyyət bizdən kənarda deyil. Mahiyyət bizik.

"Mən" və "Mən Olmayan"

Fixtenin fəlsəfəsi “mən” üzərində qurulub. Amma bu sıradan eqoizm deyil. O, insanı düşünən, dərk edən və fəaliyyət göstərən varlıq kimi görürdü.

"Mən" nədir?

Fixte üçün "mən" sadəcə insanın özünü tanıması deyil. Aktiv, daim özünü yaradan varlıqdır. Bizim varlığımızın səbəbi özümüzü dərk etməyimizdir. Başqa sözlə, mən varam, çünki özümün fərqindəyəm. Obyektiv reallıq, maddə, məkan, zaman – bütün bunlar bizsiz mövcud ola bilməz. Biz onları yaratmasaq onlar heç nədir.

Amma burada maraqlı bir məqam var: tutaq ki, ətrafda yalnız "mən" var. Onda "mən" özünü necə tanıya bilər? Çünki özümüzü dərk etmək üçün bizə "digəri", yəni "mən olmayan" lazımdır.

"Mən olmayan" nədir?

Fixte deyirdi ki, "mən" yalnız öz sərhədlərini çəkdikdə "mən olmayan"ı yaradır. Yəni biz özümüzü anlamaq üçün mütləq bir qarşılıq tapmalıyıq. Sən azad biri olduğunu düşünürsənsə, demək ki, qeyri azadlıq anlayışı da mövcuddur. Sən işığın nə olduğunu bilirsənsə, qaranlığın varlığını da qəbul etməlisən. Hər şey öz əksi ilə var olur.

Bu düşüncə sonradan Hegelin dialektikasına çevrildi, amma Hegel bunu fərdi şüur səviyyəsindən çıxarıb, daha geniş universal ruh anlayışına bağladı. Fixte isə bu prosesi fərdin şüuru çərçivəsində izah edirdi. Dünya sadəcə var olan bir şey deyil. Dünya “mən”in fəaliyyətinin nəticəsidir. Biz onu kəşf etmirik, biz onu yaradırıq.

"İnsan azaddır, çünki özünü yaratmaq məcburiyyətindədir".

Fixteyə görə, insan tamamilə azaddır, çünki öz dünyasını özü yaradır. Amma bu azadlıq sadəcə "mən nə istəyirəm onu edim" deyil. Əksinə, azadlıq daim hərəkətdə olmaqdır.

Əgər insan, həqiqətən, azaddırsa, deməli, o öz mahiyyətini özü müəyyən etməlidir. İnsan azad olduğu üçün sadəcə mövcud deyil, insan özünü formalaşdırmaq üçün var.

Bu fikir sonradan ekzistensialistlərə, xüsusilə Sartra təsir etdi. Sartr deyirdi ki, insan əvvəl mövcud olur sonra öz mahiyyətini yaradır. Amma Fixte bunu ondan daha əvvəl söyləmişdi. Ona görə də Fixte fəlsəfəsi insana rahatlıq vermir. İnsanı daim hərəkətdə olmağa çağırır. Sən hazır bir mahiyyətə sahib deyilsən. Sən özünü formalaşdırmalısan. Əgər dayanarsansa, artıq azad deyilsən.

Fixte və Cəmiyyət: İnsan Təkbaşına Azad Ola Bilməz

Fixte fərdin azadlığını vurğulayırdı, amma eyni zamanda bilirdi ki, insan təkbaşına var ola bilməz. O, insanın özünü yalnız başqaları ilə münasibətdə tanıya biləcəyini deyirdi. Bu çox vacib məqamdır. Çünki Fixte üçün azadlıq təkcə fərdin məsuliyyəti deyil. Cəmiyyət də azad olmalıdır. İnsan yalnız azad bir cəmiyyətdə, həqiqətən, azad ola bilər. Buna görə də o, millət ideyasını irəli sürdü. Amma bu sonradan təhrif olunmuş millətçilik deyildi. Fixte deyirdi ki, millət azad fərdlərin birliyidir. Yəni həqiqi millətçiliyin əsası fərdin azadlığıdır.

Bu baxımdan o, millətçiliyin də fəlsəfi əsasını qoydu. Onun fikrincə, millət azad fərdlərin birliyi olmalıdır. Alman idealizmi və sonrakı alman millətçiliyi bu fikirlərdən çox təsirləndi. Hətta Nitsşe belə Fixtenin ideyalarından bəhrələndi.

Fixte və Kant Fərqləri

Fixte Kantdan təsirlənmişdi, amma eyni zamanda onu aşmağa çalışırdı. Onların əsas fərqləri bunlardır: "Varlığın özü" anlayışı – Kant hesab edirdi ki, bizim idrakımızdan asılı olmayaraq obyektiv reallıq mövcuddur. Biz onu tam dərk edə bilmirik, amma onun təsirlərini hiss edirik. Fixte isə belə bir reallığın olmadığını, reallığı bizim qurduğumuzu deyirdi. "Mən" və fəaliyyət – Kant idrakın sərhədlərini müəyyənləşdirirdi. Fixte isə idrakı aktiv bir proses kimi görürdü. "Mən" daim öz sərhədlərini aşır və özünü formalaşdırır.

Azadlıq anlayışı – Kant azadlığı etik çərçivədə izah edirdi. Fixte isə azadlığı fəaliyyətlə bağlayırdı. Onun üçün azadlıq passiv şəkildə "istədiyini et" demək deyil. Azad olmaq üçün insan daim özünü qurmalı, hərəkət etməlidir.

Fixtenin Hegelə Təsiri

Fixte Hegelin də fəlsəfəsinə böyük təsir göstərmişdi. Amma Hegel onu natamam hesab edirdi.

Fixte fərdi "mən" üzərində dayanırdı. Hegel isə bunun kifayət etmədiyini dedi və universal "Ruh" anlayışına keçdi. Hegelə görə, fərdi şüur tarixi prosesin bir hissəsidir və təkbaşına izah oluna bilməz. Hegelin dialektikası da Fixtedən qaynaqlanırdı. Fichte hər şeyin öz əksi ilə var olduğunu izah etmişdi, Hegel isə bunu daha geniş: tarixi və sosial kontekstdə işləyib hazırladı. Hegel Fixtenin tezis-antitezis ideyasını inkişaf etdirərək, dialektikanı daha mürəkkəb sistemə çevirdi.

Fixtenin Əhəmiyyəti nədir: Onu Niyə Oxumalıyıq?

Fixte sadəcə filosof deyildi. O,insanı hərəkətə çağıran, onun daxili inqilabını istəyən bir düşüncə adamı idi. Fixte deyirdi ki, insan daim özünü aşmalıdır. O öz sərhədlərini keçmədikcə inkşaf edə bilməz. Bu onun fəlsəfəsinin ən vacib mesajıdır: "Özün olmağı gözləmə. Özünü yarat".

Beləliklə, onun fəlsəfəsi bizə deyir ki, heç bir şey hazır deyil. Sən özünü yaratmaq məcburiyyətindəsən. Dünya, cəmiyyət, həyat... bütün bunlar sənin fəaliyyətindən asılıdır.

Bəlkə də, Fixtenin fəlsəfəsi elə budur: daim özünü formalaşdırmaq, yeni sərhədlər çəkmək və sonra onları aşmaq..