Cogito, Ergo Sum və ya Skeptisizm
Yunanca “skopein” sözündən gələn skeptisizm sözünün kökü “skeph və ya skepsis” düşüncə, soruşdurma və incələmə kimi mənalara uyğun gəlir. Skeptisizm ilk dəfə Sekstus Empirikus tərəfindən ətraflı şəkildə araşdırılmışdır. Devid Yum (David Hume) skeptisizmi öncül və nəticə skeptisizmi, həmçinin bunların özünü də: ifrat və yumşaq (ılımlı) olaraq iki yerə ayırır.
İfrat Skeptsizm
Bu növün ən önəmli nümayəndəsi “Pironizm” doktrinası ilə bilinən Piron və Sekstus Empirikusdur. Pironun fikrincə, dünya biz olmadan başa düşülməzdir, qavrayışlarımız və inanclarımız isə doğru deyildir; buna görə də hansısa mövzuda hökm verməyib, mühakimələri dayandırmaq (epokhe)1 insan xoşbəxtliyinin nəticəsi olan zehni hüzuru da (Epikürdə də rast gəldiyimiz ataraksiya)2 bərabərində gətirəcəkdir. Nitsşe “The will to power” – "İradə gücü" adlı kitabında “doğruluğun bir çox növü olduğu bu səbəblə də heç bir doğrunun olmadığını” iddia edirdi. Doğru, həqiqət və bilgi iddiaları insanların öz perspektivlərindən yönəltdikləri baxış bucağıdır.
Yumşaq Skeptisizm
Popkinə görə bu skeptik düşüncənin başlanğıc nöqtəsi Sokratın “bildiyim tək şey, heç nə bilmədiyimdir” ifadəsidir. Yumşaq skeptisizminin ən tanınmış nümayəndəsi isə Devid Yum sayılır. Yum özünü ifrat skeptiklərdən ayırmış və Popkinə görə Paskalın “insan öz varlığından da şübhə edər? Mən heç bir insanın gerçək anlamda bir Pironist olmadığını deyirəm” ifadələrindən təsirlənərək təbiətin insanı ifrat pironçuluqdan uzaqlaşdırdığını iddia etmişdi.
Skeptisizmin Tənqidi
Bu mətni oxuduğunuz telefonun bir xəyal və ya Dekartın iddia etdiyi kimi “pis niyyətli bir cinin”3 aldatması olduğunu düşünək. Bu cür iddia ediriksə, hökmən xəyal olmayan, yəni real, həqiqət olan nələrinsə də olduğunu qəbul etməliyik. Çünki əks halda hər şey xəyal dediyimiz məfhumlar olsaydı, bunlara xəyal yox, gerçək deməli idik. Belə bir vəziyyətdə isə dünya solipsizmin təsvir etdiyi kimi olardı. Xəyalın realdan ayırd edilə bilir olması ifrat skeptisizmin təməlini ciddi formada sarsıdır.
Cogito, Ergo Sum – Bu ifadə Dekartın məhşur “Düşünürəmsə deməli, varam” ifadəsidir. Dekarta görə bir filosof ilk öncə hər bilgiyə şübhəylə yanaşmalı, daha sonra isə şübhə ilə yanaşıla bilinməyən həqiqətə çatmalıdır. İlk dəfə bu gerçəyi özü ilə yəni “mən” anlayışı ilə təməlləndirərək başlamışdır.
1 Skeptisizm anlayışında epistemik olaraq bilgiyə çata bilmədiyimiz üçün mühakiməyə son qoyulma və hər cür dəqiq, mütləq qərardan qaçınma davranışı. Ümumilikdə fəlsəfə tarixində isə başlanğıc nöqtəsi və ya şübhə edilməyən bir başlanğız substansiya olaraq da anlaşıla bilər (Dekart, Husserl, Haydegger (Hiedegger) və.s)
2 Epikürə görə, insanın zehni olaraq qorxu və narahatlıqdan uzaq dinc halıdır.
3 Dekartın şübhə edilməyən gerçək, yəni substansiya axtarışında həqiqət anlayışımızı bu anlayışla şübhəyə salır. Düşünək ki, hansısa pis niyyətli cin bizim düşüncələrimizi və hətta davranışlarımızı istədiyi formada bizə göstərəcək şəkildə yaradır. Məsələn, əslində, siz bu məqaləni oxumursunuz, reallıqda başqa bir məkanda futbol oynayırsınız.