“Tanrılar İnsan Təxəyyülünün Məhsuludur” Fikrini Söyləyən İlk Filosof Ksenofandır

Ksenofan antik dövr filosofları arasında tanrı anlayışına qarşı ən maraqlı yanaşmalardan birini irəli sürən filosofdur. O, insanların tanrıları öz obrazlarında yaratdığını düşünürdü. Yəni insan tanrını necə təsəvvür edirsə, onu o formada da qəbul edir. Bu fikir sadəcə dövrün mifoloji dünyagörüşünə qarşı çıxış deyildi, eyni zamanda tanrı anlayışının subyektivliyini vurğulayan ilk fəlsəfi yanaşmalardan biri idi.

Ksenofanın bu mövzu ilə bağlı məşhur fikirlərindən biri belədir: “Əgər öküzlərin və atların əlləri olsaydı və onlar rəsm çəkə bilsəydilər, tanrılarını özlərinə bənzər şəkildə təsvir edərdilər”. Bu onun düşüncəsinin əsasını təşkil edən metafordur.

Ksenofan insanların tanrıları antropomorfik şəkildə, yəni insan cizgiləri ilə təsəvvür etməsinin tənqidini edirdi. Çünki fərqli mədəniyyətlərə baxsaq, insanlar tanrıları öz ənənələrinə, həyat tərzlərinə uyğun şəkildə formalaşdırıb. Tanrı anlayışı, həqiqətən, obyektiv bir varlığamı əsaslanır, yoxsa insan şüurunun özünə yaxın olan bir obraz yaratmaq cəhdidir? Ksenofan bu sualı ortaya ataraq daha sonralar fəlsəfədə tənqidi düşüncənin inkişafına yol açdı. Fikirlə razılaşıb-razılaşmamaq bir yana, amma Ksenofan bizə göstərir ki, düşüncələrimiz həmişə müəyyən kontekstdən doğur.

“Bəlkə, tanrılar haqqında düşündüyümüz zaman, əslində, özümüz haqqında düşünürük?” Əgər bu suala cavabımız “hə”dirsə, bu bizim nə qədər aciz olduğumuzu göstərir. İnsan hər zaman özündən üstün güc axtarıb, çünki özü ilə tək qalmaqdan qorxur. Tanrı düşüncəsi ya təsəlli, ya da kainatın mənasızlığına dözə bilmək üçün ehtiyacdır.

Bəlkə də, biz tanrını yaratmadıq. Sadəcə onun var olmasını istədik, əks halda bu dünyada heç nəyin anlamı qalmır. Amma düşünsək ki, tanrı, doğrudan da, mövcuddur və biz onu anlamağa çalışdıqca öz çərçivəmizə salıb məhdudlaşdırırıq, bu zaman insan öz həddini də aşkar edir. Nə qədər çox düşünürsə, bir o qədər çıxılmazlığa düşür.

Bütün bunlar bir şeyi sübut edir: insan ya tanrını özü üçün yaradır, ya da onu tapmağa çalışarkən özünü daha da itirir. Hansı daha doğrudur, bilmirəm. Amma bir şey dəqiqdir, insan tək qaldığını qəbul edə bilmir.