Deontoloji Etikanın Mahiyyəti və Əsas Prinsipləri
Deontoloji etika fəlsəfədə insanın vəzifəsi ilə əxlaqi davranışları arasındakı əlaqəyə xüsusi önəm verən etik nəzəriyyələr toplusudur. "Deontologiya" termini yunanca deon (vəzifə, borc) və logos (elm, nəzəriyyə) sözlərindən yaranmışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, hərəkətin əxlaqi dəyəri onun nəticələrindən deyil, öz mahiyyətindən asılıdır. Deontoloji etika hesab edir ki, bəzi əməllər insan rifahına təsirindən asılı olmayaraq əxlaqi cəhətdən vacibdir.
İmmanuel Kant və Deontoloji Etikanın Əsasları
Deontoloji etikanın ən tanınmış nümayəndəsi XVIII əsr alman filosofu İmmanuel Kant olmuşdur. Kantın fikrincə, şərtsiz şəkildə yaxşı olan yeganə şey yaxşı iradədir. Yaxşı iradə insanın əxlaqi qanuna uyğun hərəkət etmə arzusudur və bu hərəkət sadəcə təbii meyillərə əsaslanmamalıdır. Kant əxlaqi qanunu kateqorik imperativ (yəni şərtsiz əmr) kimi təsvir edirdi və inanırdı ki, insan ağlı bu qanunun məzmununu müəyyən edə bilər.
Müasir Deontologiya
Deontologiyanın iki əsas prinsipi arasındakı əlaqə uzun müddət tam aydın olmamışdır. Kantın tənqidçiləri onun bütün əxlaqi vəzifələrin yalnız formal qaydalara əsaslanması fikrini sorğulamış, həmçinin onun rasional uyğunluğa həddindən artıq önəm verdiyini və əxlaqi öhdəliklərin konkret məzmununu nəzərdən qaçırdığını bildirmişlər. Bu tənqidə XX əsr Britaniya əxlaq filosofu Sir Devid Ross cavab vermişdir. O, tək bir formal prinsiplə çıxarılan vəzifələr əvəzinə, bir çox "prima facie vəzifələrin" (ilk baxışda aşkar olan vəzifələr) mövcud olduğunu iddia edirdi. "Prima facie vəzifə" bir şeyin ilk baxışda doğru olduğu qəbul olunan, amma müəyyən şəraitdə digər əxlaqi prinsiplərlə qarşılaşdırıldıqda dəyişə bilən bir vəzifədir. Bu vəzifələr hər bir konkret vəziyyətdə qiymətləndirilir və digər daha güclü vəzifələrə görə üstünlük təşkil edə bilər. Rossun fikrincə, bu vəzifələr real vəzifəyə çevrilməzdən əvvəl vəziyyət və kontekstə uyğun olaraq qiymətləndirilməlidir. Ross vədə əməl etmək, ziyanı ödəmək, minnətdarlıq bildirmək və ədaləti qorumaq kimi prima facie vəzifələri yerinə yetirilməsi lazım olan öhdəliklərdən fərqləndirirdi. Çünki hər hansı bir hərəkətin doğruluğu və ya yanlışlığı onun müxtəlif cəhətlərindən asılıdır və bu cəhətlər, real öhdəlik kimi qəbul edilməzdən əvvəl qiymətləndirilməlidir. Rossun intuisiya yolu ilə əxlaqi bilik əldə etməyin mümkün olduğunu irəli sürməsi, xüsusən də bu yanaşmanın obyektivlik və etibarlılıq məsələləri üzərindən kəskin tənqidlərə səbəb olmuşdur. Lakin XX əsrin sonlarına yaxın Kantın əxlaq nəzəriyyəsinin insanları yalnız vasitə kimi deyil, həm də məqsəd kimi qəbul etmə prinsipinin əhəmiyyəti, yenidən fəlsəfi müzakirələrin əsas mövzularından birinə çevrilmişdir. Müasir dövrdə beynəlxalq insan haqları anlayışının güclənməsi və bu hüquqları pozmamaq öhdəliyi deontoloji etikanın insan hüquqları sahəsində daha çox qəbul edilməsi kimi qiymətləndirilə bilər. İnsan hüquqları sahəsindəki inkişaf əxlaqi cəmiyyətlərə daha çox diqqət yetirməyi, hüquqların qorunmasını və fərdlərin bərabərliyini təmin etməyi vacib edir. Buna görə də deontoloji prinsiplərə daha çox diqqət ayırılır.