“Qismət, Həyat, Azad İradə və Seçimlərin Fövqü”

İnsan varlığı, qədimdən bu yana özünü dərk etməyə çalışan, lakin tam mənada heç vaxt özünü bütövlükdə izah edə bilməyən bir hadisədir. Mövcudluğun və seçimlərin mənası haqqında düşünmək, insanın şüur sahibinə çevrildiyi andan başlayaraq onun əsas sorğularından biri olmuşdur. Qismət, həyat, azad iradə və seçimlər bu dörd anlayış – görünüşcə ayrılıqda, amma əslində biri digərini tamamlayan fəlsəfi və metafizik strukturlar kimi ortaya çıxır. Burada insan özünü həm sərhədlənmiş, həm də sərhədləri aşmaq gücündə olan bir subyekt kimi dərk edir. Bu dualizm isə insan təbiətinin ən sirli qatlarına enməyi zəruri edir.

Qismət anlayışı qədim metafizik və dini düşüncədə dünyanın və insan taleyinin əvvəlcədən təyin olunmuş bir plan əsasında hərəkət etdiyini göstərir. Platonun “Dövlət” dialoqunda ifadə olunan “ruhların yenidən doğulmadan əvvəl seçim etdiyi həyat şəkli” düşüncəsi, taleyin bir növ əvvəlcədən müəyyənləşdirildiyi, lakin müəyyən mənada subyektin də bu prosesdə iştirak etdiyi fikrini ortaya qoyur. Burada qismət yalnız Tanrının planı deyil, həm də ruhun özünün dərk etdiyi bir varlıq yoludur. Bu baxış daha sonralar Avqustin tərəfindən xristian kontekstinə uyğunlaşdırılmış, insanın Tanrı tərəfindən bilindiyi və yönləndirildiyi bir sistem içində yaşadığı fikri ilə birləşmişdir. Avqustinə görə, Tanrı zamanı “birdəfəlik və bütünlüklə” görür, bu isə hərəkətləri bilmək, amma onları məcbur etməmək anlamına gəlir.

Qərbin rasionalist fəlsəfəsində isə bu anlayış daha çox məsuliyyət və əxlaq kontekstində araşdırılıb. Kant insan azadlığını əxlaqi qanunun əsası kimi qəbul edir və bildirir ki, əgər insan azad deyilsə, o zaman məsuliyyət daşıması mənasızdır. Azadlıq burada təbiət qanunlarının fövqündə duran noumenal bir məqamdır, çünki əxlaq yalnız azad subyektin sahəsində mümkün ola bilər. Kantın insanı həm təbiətin səbəb-nəticə qanunlarına tabe olan, həm də əxlaq aləmində azad olan bir varlıq kimi təsvir etməsi, qismət və azad iradə arasında uzlaşma yaratmağa çalışan nadir sintetik modellərdən biridir. Onun “özünə universal qanun ola biləcək şəkildə davran” prinsipi insanı yalnız seçim edən deyil, eyni zamanda kainatın mənəvi strukturlarına cavabdeh olan bir aktor kimi təqdim edir.

Bu yanaşmanın əksi Spinozada özünü göstərir. O, “Etika” əsərində bütün varlığın zəruri səbəblər üzərində hərəkət etdiyini və azad iradənin yalnız insanın öz cahilliyini anlamadığı üçün mövcud olduğunu qeyd edir. Spinozaya görə, azadlıq, insanın özünün və kainatın səbəblər zəncirini dərk etməsidir. Bu isə bizim gündəlik həyatda qəbul etdiyimiz seçim azadlığı düşüncəsindən uzaqdır. Belə bir sistemdə insan sadəcə məntiqi nəticələr doğuran mexanizmdir və əxlaq da bu nəticələrin harmoniyasına əsaslanmalıdır. Kantın metafizik azadlıq anlayışı ilə Spinozanın zərurətə əsaslanan təbiət sistemi arasında ciddi bir fəlsəfi uçurum mövcuddur və bu uçurum, əslində, azad iradə və qismət anlayışları arasındakı gərginliyi dərinləşdirir.

Bununla yanaşı, ekzistensialist yanaşma bu diskussiyanı fərqli istiqamətə yönəldir. Jean-Paul Sartre üçün insan azadlığa məhkumdur, çünki onun varlığı özü tərəfindən formalaşdırılır. Bu anlayışa əsasən insan doğulmazdan əvvəl müəyyən bir mahiyyətə malik deyil, əksinə, o, öz hərəkətləri və seçimləri ilə kimliyini yaradır. Seçim burada yalnız fərdi akt deyil, həm də insanın bütün mövcudluğunu bürüyən ontoloji bir funksiya daşıyır. Seçim etməmək belə bir seçimdir və bu səbəbdən də insan daim öz varlığının məsuliyyətini daşıyır. Burada qismət və alın yazısı kimi anlayışlara yer yoxdur, çünki bunlar insanın öz məsuliyyətini başqasının üzərinə atmaq üçün uydurduğu anlayışlardır.

Viktor Frankl isə Sartredən fərqli olaraq azadlığı seçimlərdə deyil, münasibətdə görür. Onun fikrincə, insan taleyini dəyişə bilməsə belə, ona necə yanaşacağını seçmək hüququna və gücünə malikdir. Bu yanaşma insanın daxili azadlığını və mənəvi toxunulmazlığını əsas götürür. Frankl-in holokost düşərgələrindəki müşahidələri bu düşüncəyə praktiki zəmin yaradır. Onun “insanın mənanı axtarışı” anlayışı, azadlığın yalnız hadisələri seçmək deyil, onların mənasını tapmaq və onlara münasibət formalaşdırmaq gücündən ibarət olduğunu göstərir. Burada seçimlər artıq fiziki aktdan çox, mənəvi mövqedir və bu mövqe insanın bütün daxili strukturunu formalaşdırır.

Bu yanaşmalarla yanaşı, müasir kognitiv elmlər azad iradənin neyrofizioloji əsaslarını araşdırır. Benjamin Libet-in təcrübələri göstərmişdir ki, insan bir hərəkəti şüurlu şəkildə qərara almadan öncə, beyində həmin hərəkətlə bağlı hazırlıq impulsları artıq meydana çıxır. Bu, azad iradənin şüurdan əvvəl, yəni şüuraltı səviyyədə formalaşdığı fikrini doğurur. Lakin bu nəticə bir çox alimlər tərəfindən dar çərçivəli interpretasiya kimi qəbul edilir. Daniel Dennett və başqaları azad iradəni yalnız ani impulslar səviyyəsində deyil, daha geniş idrak və refleksiya qabiliyyəti çərçivəsində qiymətləndirirlər. Burada seçim təkcə “istəyirəm”lə deyil, “niyə istəyirəm və hansı nəticələrə gətirib çıxaracaq” sualları ilə ölçülür. Bu isə iradənin daha mürəkkəb və çoxqatlı olduğunu göstərir.

Nəticə etibarilə, qismət, həyat, azad iradə və seçim anlayışları arasında nə tam determinizm, nə də sərhədsiz azadlıq konsepti insan varlığının həqiqətini tam ifadə edə bilir. İnsan, həm struktur daxilində formalaşan, həm də o strukturu dərk edərək dəyişə bilən bir subyektdir. Qismət ona verilən başlanğıc şərtlərdir, həyat bu şərtlərin içində qarşılaşdığı çətinliklər və imkanlar sistemidir, azad iradə bu çərçivədə mövqe tuta bilmək qabiliyyətidir, seçim isə həmin mövqenin konkret hərəkətə çevrilməsi prosesidir. Bu dörd anlayış bir-birini istisna etmir, əksinə, insanın nə qədər mürəkkəb, təbəqəli və dərin bir varlıq olduğunu göstərir. İnsanın həqiqi azadlığı isə sadəcə istəməkdə deyil, dərk edərək, məsuliyyət daşıyaraq seçməkdə gizlidir. Seçimlərin fövqü də məhz burada üzə çıxır – onlar insanı olduğu yerdən daha yuxarı bir mərtəbəyə daşımaq gücünə malikdirlər.Seçimlərin fövqü də məhz burada üzə çıxır – onlar insanı olduğu yerdən daha yuxarı bir mərtəbəyə daşımaq gücünə malikdirlər. Mənə görə insan azadlığı heç vaxt tam sərbəstlik deyil, ancaq məsuliyyətini dərk edib ona görə hərəkət edə biləndə gerçək azadlığa sahib olur.İnsan yalnız məsuliyyət daşıdığı seçimlərlə yüksəlir. Məncə, azadlıq sadəcə istəmək deyil, dərk edərək seçim etmək cəsarətidir.