Siyasət Fəlsəfəsi və Platon

Siyasət Fəlsəfəsi və Platon

Giriş

Cəmiyyətin siyasi həyatı və siyasi sistemi müxtəlif elmlər tərəfindən fərqli yanaşmalarla öyrənilir. Siyasət və siyasi təhlil fəlsəfənin də tədqiqat obyektinə daxildir. Belə ki, fəlsəfə siyasi hadisə və proseslərin mahiyyətini, onların qarşılıqlı təsirini, etik və nəzəri əsaslarını incələyir. O, siyasət dünyasının mənəvi aspektlərini araşdırır. Siyasət fəlsəfəsinin tədqiq etdiyi əsas suallar bunlardır:

1. Dövlət nədir?

2. Dövlət və fərd arasındakı ideal münasibət necə olmalıdır?

3. İnsan tamamilə azad ola bilərmi?

4. Utopiya və distopiya nədir?

5. Bərabərlik tam şəkildə mümkündürmü, yoxsa iyerarxiya qaçılmazdır? Siyasət fəlsəfəsinin əsas prinsipləri Platon və Aristoteldən başlayaraq Hobbs, Lokk, Russo, Kant, Marks və Rolz (Rawls) kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində inkişaf etmişdir.

Platon və Siyasət Fəlsəfəsi

Platon müəllimi Sokratdan fərqli olaraq, siyasət filosofu olaraq tanınırdı. Sokrat dar mənada siyasətlə məşğul olmuş, siyasi sistemlərdə iştirak etməmişdir. Onun əsas maraq dairəsi əxlaq, bilik və insanın daxili dünyası olmuşdur. Platon isə siyasət fəlsəfəsini bir sıra əsərlərində araşdırmışdır. Onun “Dövlət”, “Qanunlar” kimi əsərləri hələ də bir çox siyasətçilər tərəfindən əsas götürülür. Təsadüfi deyil ki, Platonun “ideal dövlət” anlayışı bir çox yazıçıların qələminə ilham vermişdir. Oldos Hakslinin (Aldous Huxley) “Cəsur yeni dünya”, Corc Oruellin (George Orwell) “1984”, Tomas Morun (Thomas Morus) “Utopiya” kimi əsərləri Platonun ideyalarını mənimsəmişdir. Platon əxlaq və siyasi nəzəriyyələrin bir-biri ilə ayrılmaz əlaqədə olduğunu düşünürdü. Belə ki, fərdin əxlaqi prinsipləri və şəxsi xilas yolu, şəhər-dövlətin (polis)¹ və cəmiyyətin rifahı ilə sıx bağlıdır. Həmçinin fərdin əxlaqi pozuntuları da cəmiyyətin və dövlətin pozulmasına səbəb ola bilər. Bu nəzəriyyəyə əsasən, Platon belə nəticəyə gəlir ki, insan təbii olaraq ictimai və siyasi bir varlıqdır və yalnız cəmiyyət və şəhər-dövlət (polis) içində xoşbəxtlik əldə edilə bilər. Platon, insanların özlərinə tək başına kifayət edə bilmədikləri üçün dövlət və cəmiyyət zəruriliyinin yarandığını da qeyd etmişdir.

Platon fərdi əxlaqi prinsiplərə istinad edərək siyasətçilərin xalqa bəzi hallarda yalan danışmasını müsbət qiymətləndirmişdir, çünki yalanın bəzi hallarda əxlaqi cəhətdən düzgün qərarları qəbul etməyə kömək edəcəyini düşünürdü. Məsələn, bir uşaqdan zərərli bir əşyanı alıb götürmək mümkün olmadıqda həmin uşaq üçün yalan danışaraq onu təhlükədən qurtarmaq mümkündür. Həmçinin Platon fərdi əxlaq prinsiplərinə uyğun olaraq dövlətdə və sənətdə senzuranın olmasını müdafiə etmişdir. Bu, müəllimin şagirdinə qarşı olan məsuliyyətinə bənzəyir. Müəllim şagirdinin inkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan kitabları ona verməməlidir. Platon da tanrı aspektindən senzuraya əsaslı yanaşmışdır, lakin bu onun sənətə qiymət vermədiyini ifadə etmir.

Platon demokratiyanı cəmiyyətlər arasında nifaq salacaq bir siyasi model olaraq görürdü. O, köləliyi təbii bir hal kimi qəbul edirdi. Platona görə, ədalətli bir dövlət ideala yaxın olmalıdır. Platon insan təbiətini qızıl, gümüş və dəmir zümrələrinə ayırmış və insanların xoşbəxtliyini təmin etmək üçün qurduğu ideal cəmiyyəti də təbəqələşmə prinsipi ilə izah etmişdir. Aristokrat olan Platon qızıl zümrəyə, ali zümrəyə aid olaraq dövlətin başında onların olması gərəkdiyini irəli sürmüşdür. Gümüş zümrəyə isə dövlətin təhlükəsizliyi üçün mühafizəçilər və döyüşçüləri aid etmişdir. Dəmir zümrəyə isə digər vətəndaşları aid edərək onların zəruri, güc tələb edən ehtiyaclar üçün vacib olduğunu vurğulamışdır.

Platona görə, beş növ dövlət idarəçiliyi mövcuddur: aristokratiya, timokratiya, oliqarxiya, demokratiya və tiraniya. Aristokratiya ən yaxşılarının, yəni ali bir sinifin idarəçiliyi idi. Timokratiya isə əsgərlərin hökmranlığı dövründə ortaya çıxan, aristokratiya ilə oliqarxiya arasında olan idarəetmə modelidir. Timokratiyanın əsas xüsusiyyətlərindən biri şan-şöhrətə olan həddindən artıq düşkünlükdür. Timokratiyada maddi sərvətə olan hədsiz düşkünlük oliqarxiyanın yaranmasına səbəb olur. Oliqarxiya Platon tərəfindən varlıların hakimiyyətində olduğu, yoxsulların isə idarə edildiyi bir sistem kimi təsvir edilir. Cəmiyyət zəngin və kasıb olmaqla iki düşmən qrupa bölündükdə və yoxsulların qalib gəldiyi zaman demokratiya yaranır. Demokratiya ifrat dərəcədə bərabərlik ideyalarını müdafiə edən bir sistem olaraq göstərilir. Bu da doymaz mal-mülk ehtirasına gətirib çıxarır. Çoxluğun sonsuz bərabərlik istəyi və hədsiz azadlıq getdikcə cəmiyyətdə münaqişələr yaradacaq və nəticədə tək hakimiyyətli tiraniya yaranacaq, bu da getdikcə diktaturaya çevriləcəkdir.

Nəticə

Beləliklə, Platon çərçivəsində tədqiq edilən siyasi düşüncələr həmin filosofun yaşadığı dövrün şərtləri nəzərə alınaraq qiymətləndirilməlidir. Həmin dövrün şəraitinə baxıldıqda bərabərlik, azadlıq, ədalət və ictimai düşüncələr antik Yunan siyasi düşüncələri ilə üst-üstə düşür. Bu isə həmin dövrün daha yaxşı dərk edilməsinə və Platonun ideyalardan irəli çıxaraq ideal siyasi düşüncəsini yarada bilməsi ilə nəticələnir.

¹ Qədim Yunanıstan və Roma üçün səciyyəvi olan cəmiyyət forması, şəhərətrafı mülkləri və qeyri-bərabər hüquqlu qulları olan mülki şəhər icması.