Kantın Etikası və Deontoloji Yanaşma

Kantın etikası əxlaq fəlsəfəsindəki ən mühüm və təsirli nəzəriyyələrdən biridir. Bu nəzəriyyəyə görə, əxlaqi davranışların dəyəri onların nəticələrinə deyil, hərəkətlərin özlərinə əsaslanır. Yəni bir hərəkətin düzgün olub-olmaması onun nəticəsindən asılı deyil, yalnız həmin hərəkətin özündəki, etik prinsipə görə, müəyyən edilir. Deontologiya əxlaq fəlsəfəsinin bu cür nəzəriyyələrindən biridir və bu yanaşma əməllərin nəticələrinə deyil, əməlin özünün düzgünlüyünə əsaslanır. Kant bu yanaşmanı müdafiə edən ən məşhur filosofdur. O, əxlaqi hərəkətlərin yalnız vəzifə hissindən doğulmalı, nəticələrə diqqət yetirilməməli olduğunu vurğulamışdır. Kantın etikası insanın doğru hərəkəti yalnız vəzifə və etik prinsiplər əsasında yerinə yetirməli olduğunu bildirir, nəticənin isə bu hərəkətə təsiri olmamalıdır.

Kantın etikası insanın sadəcə təbii deyil, həm də azad bir varlıq olduğunu vurğulayan bir təlimdir. O, insanın ən yüksək dəyərə malik olduğunu düşünür. İnsanların mənəvi şəkildə, yəni heç bir məcburiyyət olmadan öz borclarını yerinə yetirməsi əsas prinsipdir. Kantın ən vacib fikri budur ki, insan öz əxlaq prinsiplərinə uyğun olaraq, öz qərarlarını özü qəbul etməlidir. Əgər o bütün bəşəriyyətin adına qərar verirsə, bu qərarlar mənəvi və ümumi olaraq hər kəs üçün məcburi olacaq.

Edilən Hərəkətin Məqsədi

Kantın etikasına görə, insanlar sevdiklərinə və ya yaxınlarına kömək etdikdə bu, sevgi və qayğıdan irəli gəlir. Lakin Kantın baxışına görə, əsl mənəvi dəyər yalnız vəzifə hissindən doğan hərəkətlərdə mövcuddur. Başqa sözlə, əgər bir hərəkəti sevgi, dostluq və ya şəxsi maraq kimi əlavə motivlərlə edir və ya yaxşı bir nəticə gözləyiriksə, bu zaman onun mənəvi dəyəri azalır. Kantın müdafiəçiləri isə bununla bağlı deyirlər ki, Kant sevgini və dostluğu əhəmiyyətsiz saymır, ancaq əxlaqi qərar verərkən bu motivlərin əsas meyar olmaması vacibdir. Həqiqətən,mənəvi dəyəri olan bir insan, doğru hərəkəti yalnız vəzifə olduğu üçün etməlidir. Yəni əgər bir hərəkət mənəvi baxımdan vacibdirsə, onu yerinə yetirmək vacibdir, əgər qadağandırsa, ondan çəkinməliyik. Yaxşı insan üçün vəzifə həmişə yetərli səbəb olmalıdır. Lakin Kantın vəzifə motivasiyasına dair bu sərt yanaşma mübahisəlidir. Məsələn, bizə vəzifələrimizi müəyyən edən prinsipi digər motivlərdən fərqləndirən nədir? Həqiqətən də, niyə məhz bu prinsip qeyd-şərtsiz mənəvi dəyərin mənbəyi sayılır?

Kantın Teleologiyaya Münasibəti

Kantın əxlaq fəlsəfəsi deontoloji yanaşma olaraq tanınır, çünki onun fikrincə, əxlaqi dəyər yalnız hərəkətin öz prinsipinə bağlıdır və nəticələrdən asılı olmamalıdır. Kant teleoloji yanaşmaları, yəni əxlaqı məqsəd və nəticələrlə izah edən nəzəriyyələri rədd edir. Teleoloji yanaşmalar əxlaqı nəticələrin “yaxşılığına” və ya insanın xarakterinin "yaxşılığına" əsaslandırır. Məsələn, nəticəçiliyə görə, düzgün hərəkət ən yaxşı nəticəni verən seçimdir. Fəzilət etikasında isə düzgün hərəkət fəzilətli bir insanın edəcəyi hərəkət kimi müəyyən edilir. Bu yanaşmalar əxlaqı “yaxşılıq” anlayışına əsaslandırsa da, Kant bu yanaşmaları tənqid edir. 

Kantın əsas tənqidi budur ki, əxlaqi dəyər nəticələrdən asılı olmamalıdır. O, “Əxlaq metafizikasının təməlləndirilməsi” əsərində deyir ki, bir hərəkət yalnız və yalnız öz prinsipi üzündən düzgün ola bilər. Yəni bir hərəkət yaxşı nəticə versə də, əgər bu hərəkət vəzifə hissi olmadan edilibsə, o zaman əxlaqi sayılmır. Kant üçün fəzilətlər özlüyündə əxlaqi dəyərə malik deyil. Məsələn, bir insan mərhəmətli davranarsa, amma bunu şəxsi meyli ilə edirsə, bu hərəkət əxlaqi sayılmır. Kant əxlaqın mütləq və universal olmasını tələb edir və universal qanunların, məsələn, “yalan demə” prinsipi kimi hər şəraitdə keçərli olması lazım olduğunu vurğulayır. Kantın etikası teleoloji yanaşmalardan fərqli olaraq, əxlaqı nəticələrdən və xarakterdən tamamilə ayırır. Düzgün hərəkət yalnız vəzifə prinsipi və insan ləyaqətini qorumaqla əlaqədardır. Bu, Kantı nəticəçilik və fəzilət etikası kimi nəzəriyyələrdən fərqləndirir.

Kantın Etikasının Tənqidi

Kantın etikası, əsasən, ümumi prinsiplərə və qaydalara söykənir. Bəzi tənqidçilər deyir ki, belə prinsiplər konkret vəziyyətlərdə nə etməli olduğumuzu tam müəyyənləşdirmir və bu səbəbdən hərəkətlər üçün kifayət qədər rəhbərlik etmir. Digər bir tənqidə görə, Kantın etikasının əsas diqqəti öhdəliklərə, hüquqlara və ədalətə yönəldiyi üçün insanın emosiyaları, şəxsi münasibətləri, xoşbəxtlik və fəzilət kimi digər mühüm dəyərlərin nəzərə alınmadığı iddia edilir. Və nəticənin nəzərə alınmaması bəzən insanlar üçün fəlakətlərə yol aça bilər.

İstifadə olunan ədəbiyyat:

1. https://azbyka.ru/otechnik/Ioann_Popov/kritika-uchenija-kanta-ob-osnovah-nravstvennosti/

2. https://plato.stanford.edu/entries/kant-moral/

3. https://www.rep.routledge.com/

4. İmmanuel Kant. “Əxlaq metafizikasının təməlləndirilməsi”

5. Rus dili izahlı lüğəti. Baş redaktor: B.M. Volin, D.N. Uşakov