Haqlı Çıxmaq Sənəti

Haqsız olsaq belə haqlı çıxmaq mühüm məsələdir. Təbiətimizə uyğun olaraq hər insan müxalifi haqlı belə olsa qəbul etməz, öz haqsızlığını bilsə və dərk etsə belə haqlı görünmək, haqlı görünərək də haqlı olmaq üçün çalışar. Min illərlə yayılan təkamüldə beynimiz bizi qorumaq üçün formalaşıb. Elə ki, qarşı bir fikir fərqində olmasaq belə bizim üçün şəxsi hücum xarakteri daşıyır. Elə ki bu vəziyyət bizim olduğumuz qrupdan xaric edilməyimizə, etibarımızı itirməyimizə, qanunun əldə nizə ilə qoyulduğu dövrlərdə asanlıqla öldürülməyimizə gətirib çıxarda bilər. Aristotelin belə maraq saldığı bu dialektika məsələsi bir neçə strategiyaya sahibdir. Necə ki Aristotel 100-lərlə lokuslar sıralamış, hansı ki bunlar hər müzakirə üçün dəyişməz doğrular idi. Belə ki qədimdən bu yana biraz fərqli fikirlər olsa da "eristika"- qalib gəlmək üçün müzakirə, "sofistika"- şan şöhrət və qazanc uğruna haqlı çıxmaq kimi qəbul olunmuşdur. Bundan təsirlənən Schopenhauer eristik dialektikanı qələmə almış, müxalifimizin fikrini təkzib etmək üçün iki üsul, iki yol olduğunu qeyd etmişdir.

Üsullar:

1. "Ad rem" (mövzu ilə əlaqədar) - tezisin mütləq obyektiv reallıqla uyğunlaşmadığını göstərmək. Məsələn, dünya düzdür deyən biri üçün bir yığın elmi sübut irəli sürüb ona qarşı istifadə etmək;
2. "Ad hominem" (şəxs ilə əlaqədar) və ya "ex concessis" (qəbul edilmiş olana əsasən) - "Ad hominem" və "ex concessisin" bir yerdə qeyd edilməsinin səbəbi ikisinin də müxalif şəxsin arqumenti ilə yox, onun özü və ya keçmişdəki mənaları ilə əlaqədar olmasından irəli gəlir. Yəni "elmi üsul etibarsızdır" deyəndə qarşı tərəf "axı sən peyvənd olunursan, müasir tibbi vasitələrdən istifadə edirsən, texnoloji cihazlara da marağın var" deyərək, şəxsin iddiası ilə öz yaşamında etdikləri arasındakı ziddiyyətlərdən onu vururuq. Bu "ad hominemlik" olur. "Ex concessis"də isə "daha əvvəl elmi tədqiqatların son dərəcə etibarlı olduğunu qəbul edirdin". Burda isə şəxsin daha əvvəl qəbul etdiyi bir təkliflə ona qarşı hücum edirik.

Təkzib yolları:
Birbaşa Təkzib - tezisin doğru olmadığını göstərmək üçün onun səbəblərinə hücum etməkdir. Bir fikri birbaşa təkzib etmək üçün iki metod vardır:

1. Tezisin əsaslandığı səbəbləri inkar etmək (nego majorem/minorem). "Bütün əxlaqi normlar toplumun ortaq faydasına əsaslanır. Beləliklə bir davranış toplumun ortaq faydasına xidmət etmirsə əxlaqi deyildir. Kiminsə həddindən artıq sərvət sahibi olmağı da toplumun ortaq faydasına ziyan verir. Buna əsasən də sərvət sahibi olmaq əxlaqlı bir hərəkət deyildir" deyən şəxs üçün nego majorem təkzibin verməli olduğu cavab, fikrin əsas səbəbini (bütün əxlaqi normlar toplumun ortaq faydasına əsaslanır(a)) inkar etməkdir. Burada nego majorem ilə nego minoremi fərqləndirən əsas yer təklifin böyük və kiçik olmasıdır. Belə ki, bütün əxlaqi normlar toplumun ortaq faydasına əsaslanır fikri əsas səbəbdir. "Sərvət sahibi olmaq toplumun ortaq faydasına ziyan verir(b)" fikri isə əsas səbəb deyil. Bunun səbəbi də, arqumentin çıxış yerinin a təklifi olması və nəticənin b təklifi olmasıdır. Nəticə səbəbə görə dəyişə bilər, lakin nəticəyə görə səbəbi dəyişdirmək qeyri-mümkündür. Mümkün olsa belə onsuz da fikrin ziddiyyətli olmasının sübutudur. Nego minorem b təklifinə fokuslanmaqdır - "fərdlərin həddindən artıq sərvət sahibi olmağı toplumun ortaq faydasına hər zaman ziyan verməz". Burda bir digər əsas nöqtə, b təklifini ümumiləşdirib yanlışlamaqdır.
2. Digər metod isə nego consequentiamdır. Müxalif şəxsin irəli sürdüyü təklifləri qəbul edib, bunlardan gəldiyi nəticənin çıxmayacağını göstərmək. "Əgər kainatın bir başlanğıcı varsa, onu başladan bir yaradıcı olmalıdır. Kainatın bir başlanğıcı var, deməli bir yaradıcısı da var" Nego consequentiam təkzib - "kainatın bir başlanğıcı olmağı, bir yaradıcının olmağına əsas olmaya bilər" burada kainatın başlanğıcının olması qəbul edilir, ancaq gəlinən nəticə rədd edilir.

Dolayı Təkzib - bir təklifi birbaşa rədd etmək yerinə, təklifiin yanlış olmağını zəruri hala gətirən nəticələr irəli atmaqdır. Bunu da iki metodla etmək mümkündür: apagoge və instanz. Apagoge tezisin doğru olduğunu qəbul edib, bundan absurd bir nəticə çıxartmaqdır. "Azad iradə deyə bir şey yoxdur. Bütün insan davranışları əvvəlcədən müəyyən edilmişdir" buna veriləcək "apagoge" cavab isə "Əgər azad iradə yoxdursa, dediklərin də sadəcə müəyyən edilmiş şeylərdən ibarətdir. Bu halda sözlərinin doğruluğunu və ya yanlışlığını dəyərləndirmək mənasızdır. Beləliklə, bu arqumentin öz özünü çürüdür" "İnstanz" isə tezis bir növ ümumiləşdirilmiş olduğu halda onu təkzib edən ən az bir nümunə göstərməkdir. Məşhur məsəl "Bütün qu quşları ağdır" - "Avstriyada qara qu quşları var" Xülasə, dolayı təkzib arqumenti bir başa ələ almaq yerinə, onun nəticələrinə hücum edərək rədd etməyə çalışmaqdır. Bu tip strateji metodik təkziblər bir yana, əsas məsələ rəqibə yox, izləyicilərə özümüzü sübut etdirməkdir. Bir halda ki "Fikirlərini başa düşə bilmirəm. Bəlkə də haqlısan, amma mən anlamaqda çətinlik çəkirəm" deyib kimlərinsə gözündə zəfər çalmaq mümkündür. Ya bu tip müharibələrə girmədən susaraq barış yaratmaq, ya da tanıdığımız və bir axmaq olmadığını bildiyimiz insanlarla müzakirə etmək daha doğru olacaq. Antik yunan diskussiyalarında böyük əhəmiyyəti olan bu zəfərlərin dövrümüzdə o qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Bir halda ki "Desipere est juris gentium" ("Axmaqlıq insan haqqıdır").