Rasionalizim nədir ?

İnsan həmişə dünyanı dərk etməyə, həqiqətə çatmağa çalışıb. Bəzi filosofl ar hesab edirdilər ki, bilik yalnız müşahidə və təcrübə yolu ilə əldə olunur, digərləri isə bunun əksini, yəni, biliklərin ağıl və məntiq vasitəsilə formalaşdığını bildirirdilər. Rasionalizm ikinci baxışı müdafiə edir. Bu baxışa görə insan ətraf aləmi və həqiqətləri yalnız ağlı ilə dərk edə bilər, çünki duyğular bəzən insanı yanıltmağa meyilli olur.

Rasionalizmin əsası Qədim Yunanıstanda qoyulmuşdur. Platon hesab edirdi ki, bilik duyğularla deyil, düşüncə ilə əldə olunur. O, maddi dünya xaricində, yalnız ağıl yolu ilə dərk edilə bilən "İdeyalar aləmi"nin mövcud olduğunu deyirdi. Onun şagirdi Aristotel isə bu fikirlərlə tam razı olmasa da, məntiqin bilik əldə etməkdə vacib olduğunu qəbul edirdi. Orta əsrlərdə və Yeni dövrdə rasionalizm daha da inkişaf etdi. Bu fəlsəfənin ən məşhur nümayəndələrindən biri Rene Dekart idi. O, bilik əldə etməkdə ağlın əsas rol oynadığını bildirirdi və “Düşünürəmsə, deməli, varam” (Cogito, ergo sum) sözləri ilə tanınırdı. Descartes hesab edirdi ki, duyğular dəyişkəndir və səhvlərə səbəb ola bilər, amma ağıl və məntiq insanı həqiqətə aparır.

Rasionalizmə qarşı çıxan başqa bir fəlsəfi cərəyan da var idi – empirizm. Empiristlər, xüsusilə Con Lokk və Devid Yum, insan zehninin boş lövhə kimi olduğunu və bütün biliklərin yalnız təcrübə və müşahidə yolu ilə əldə edildiyini iddia edirdilər. Onların fikrincə, biz dünyanı duyğu orqanlarımızla hiss edərək öyrənirik, ağıl isə yalnız bu təcrübələri sistemləşdirmək üçün lazımdır. Məsələn, bir insan qaranlıq otaqda əşyaların yerini tapmağa çalışanda, rasionalist əvvəlki təcrübələrinə və məntiqinə əsaslanaraq bunu etməyə çalışar. Empirist isə otaqda hərəkət edərək, əşyaları tapmaq üçün təcrübə edər. Beləliklə, rasionalizm ağıl və məntiqə, empirizm isə təcrübəyə əsaslanır.

Və belə bir sual ortaya çıxır: İnsan həqiqətə çatmaq üçün yalnız ağılamı güvənməlidir, yoxsa təcrübəyə də ehtiyac varmı? Əslində, belə baxanda, bu iki yanaşma bir-birini tamamlayır. Rasionalizm bizə düşünməyin, məntiqli nəticələr çıxarmağın vacibliyini öyrədir. Təcrübə isə bizə bu nəticələri real həyatda yoxlamağa imkan yaradır. Amma unutmamalıyıq ki, hər şeyin əsasında ağıl dayanır. İnsan müşahidə etdiyini dərk etməsə, məntiqli şəkildə təhlil etməsə, sadəcə gördükləri ilə kifayətlənsə, inkişaf edə bilməz. Rasionalizm bizə göstərir ki, suallar vermək, düşündüyümüz şeylər üzərində məntiqli nəticələr çıxarmaq, həqiqəti axtarmaq insanın ən güclü xüsusiyyətlərindən biridir. Bilik sadəcə görmək və ya eşitmək deyil, onu dərk etmək və anlamaqdır. Həyatda doğru qərarlar vermək üçün də yalnız gördüklərimizə deyil, düşündüklərimizə də güvənməliyik.

Gülər Abdinova