Humanizm

Humanizm nədir?

İnsanın dəyərini və potensialını mərkəzə alan bir yanaşmadır. Humanizm insanın ağlını, təfəkkürünü və azadlığını inkişaf etdirməyə çalışmasıdır. İnsanın öz iradəsi ilə dünyanı dəyişdirə biləcəyinə inanır. Humanizm fəlsəfəsinin bir neçə prinsipi var:

1. İnsanın dəyəri və ləyaqəti – İnsan hər şeyin mərkəzindədir və onun hüquqları toxunulmazdır.

2. Ağıl və elm – İnsan problemi həll etmək və inkişaf etmək üçün ağlını və elmi bilikləri istifadə etməlidir.

3. Azadlıq və şəxsi inkişaf – Hər bir insanın düşüncələrini sərbəst şəkildə ifadə etməsi və özünü inkişaf etdirməsi vacib haldır.

4. Əxlaq və humanist dəyərlər – Ədalət, mərhəmət, şəfqət və humanist dəyərlər həyatımızda vacib rol oynayır. Əxlaq dinə bağlı olmadan da mövcud ola bilir.

5. Dünyəvi və ya dini yanaşma – Humanizm həm dünyəvi, həm də din çərçivəsində izah edilə bilər. Amma insanın xoşbəxtliyi, rahatlığı hər şeydən önəmlidir.

6. İnsan hüquqları və demokratiya – İnsanların azad və bərabər olması üçün demokratiya vacibdir.

Humanizmin fəlsəfi kökləri dərin keçmişə, qədim dövrlərə gedib çıxır və zamanla müxtəlif mərhələlərdən keçərək formalaşmışdır.

Antik dövrdə, xüsusilə Qədim Yunanıstan və Romada humanizmin əsasları formalaşmışdır. Sokrat, Platon və Aristotel insanın əxlaqı, biliyi və ağlı haqqında düşünmüş, fərdin dəyərini vurğulamışdırlar. O zaman insan ağlı və fəlsəfə böyük əhəmiyyət daşıyırdı və bu, gələcək humanist ideyaların əsasını qoymuşdu.

Orta əsrlərdə din ön planda olsa da, intibah dövründə insan və onun yaradıcılığı daha çox qiymətləndirilməyə başladı. Leonardo da Vinçi, Erasmus, Dante və Petrarka kimi düşünənlər insan azadlığını və yaradıcılığını vurğuladılar. Bu dövrdə elm və incəsənət inkişaf etdi, insanlar daha sərbəst düşünməyə və bilik əldə etməyə başladı.

XVII – XVIII əsrlərdə maarifçilik humanizmi daha da gücləndirdi. Volter, Russo və Kant insan ağlının gücünü, azad fikirləşməyi və insan hüquqlarını müdafiə edirdilər. İnsanların öz talelərinə sahib çıxması, başqalarından asılı olmadan qərar verməsi və cəmiyyətin inkişafı üçün biliklərdən istifadə etməsi bu dövrdə geniş yayıldı.

Müasir dövrdə humanizm, əsasən, insan hüquqları, sosial ədalət, elm və texnologiyanın cəmiyyətə təsiri kimi mövzular ətrafında inkişaf etmişdir. XIX əsrdən XXI əsrə qədər demokratiya, bərabərlik və insan haqları humanizmin əsas prinsiplərinə çevrilmişdir. Bu gün humanizm cəmiyyətlərin inkişafı üçün mühüm fəlsəfi yanaşma hesab olunur və insanların rifahını, azadlığını və potensialını maksimum dərəcədə artırmaq məqsədilə müxtəlif sahələrdə tətbiq edilir.

Humanizmin müxtəlif növləri vardır və hər biri fərqli yanaşmalarla insanın dəyərini və inkişafını vurğulayır.

Dini humanizm insanın dəyərini tanıyır və dini inanclara uyğun gəlir. Bu növ humanizm insanın mənəvi inkişafını dini prinsiplər əsasında izah edir. Burada əsas məqsəd insanın daxili inkişafını və cəmiyyətə faydalı olmasını dini inanc sistemləri çərçivəsində təmin etməkdir.

Dünyəvi (sekulyar) humanizm isə dini inanclardan asılı olmadan insan həyatının mənasını izah etməyə çalışır. Bu növ humanizm elmi biliklərə, rasionallığa və ağla əsaslanır. İnsanların rahatlığını və inkişafını təmin etmək üçün elmi yanaşmalara və təcrübəyə üstünlük verilir.

Renessans humanizmi intibah dövründə inkişaf etmişdir və sənət, fəlsəfə və ədəbiyyatda insanı mərkəzə qoyan bir yanaşmadır. Bu dövrdə insanın yaradıcı gücü, şəxsi ifadə və azad düşüncə ön planda idi. Renessans humanizmi insanların həyatını və mədəniyyətini inkişaf etdirmək üçün bədii və fəlsəfi sahələrdə yenilikləri tanıtdırırdı.

Maarifçilik humanizmi isə XVII – XVIII əsrlərdə yaranmış və insan ağlının, azadlığının və təhsilin inkişafına yönəlmişdir. Maarifçilik dövrü insanın öz fikirlərini sərbəst ifadə etməsini, təhsilin genişlənməsini və cəmiyyətdə azadlıq mühitinin yaradılmasını hədəfləyirdi. Burada əsas məqsəd insanın ağlını və biliklərini inkişaf etdirərək daha ədalətli və azad cəmiyyətlərin qurulmasına nail olmaq idi.

Belə nəticəyə gəlirik ki, humanizm fəlsəfəsi insanın dəyərini, ağlını və azadlığını müdafiə edən bir düşüncə sistemidir. O, insan hüquqları, əxlaq, elm və azad düşüncəyə əsaslanır. Tarix boyu müxtəlif dövrlərdə fərqli formalarda inkişaf etsə də, əsas məqsədi insan həyatını yaxşılaşdırmaq, cəmiyyətə fayda vermək və insanın potensialını ortaya çıxarmaqdır.

Gülər Abdinova