Substansiya

Substansiya nədir?

Substansiya (latınca substantia) latın dilində “sub” (altında) və “stare” (dayanmaq) sözlərindən yaranmışdır. Yəni varlığın təməli və əsas maddə hesab olunur. Türk dilində bu ifadə “töz”, “öz”, “cevher” mənalarında istifadə olunur. Fəlsəfədə substansiya termini yunan dilindəki “ousia” sözünün latıncaya erkən tərcüməsindən gəlir. “Ousia” isə “olmaq” mənasını verən (”einai”) feilindən yaranmış isimdir və təbii olaraq “varlıq” kimi tərcümə olunur. Ümumi mənada substansiyalar "varlıq" adına ən çox layiq olan şeylərdir. Bu, adətən, o deməkdir ki, fəlsəfi sistemdə ən əsas və fundamental varlıqlar substansiya sayılır. Məsələn, atomistlər üçün atomlar substansiya sayılır, çünki hər şey onlardan yaranır. Daha fərqli yanaşmada isə Platon üçün ideyalar (formlar) substansiyadır, çünki bütün varlıq onlardan qaynaqlanır. Substansiya anlayışı ilk dəfə Aristotelin “Kateqoriyalar” adlı əsərində sistemli şəkildə ifadə olunub. Bu əsərdə substansiyalar birincidərəcəli və ikincidərəcəli olmaqla iki yerə bölünür. Birincidərəcəli substansiyalar konkret fərdi obyektlərdir. Aristotelə görə, bu obyektlər müstəqildir və heç bir şeyin xüsusiyyəti ola bilməz. Məsələn, Fido adlı konkret bir it birincidərəcəli substansiyadır, çünki o, müstəqil varlıqdır və başqa heç bir şeyin xüsusiyyəti ola bilməz. İkincidərəcəli substansiyalar birincidərəcəli substansiyaların növləridir və onlara aid olan ümumi xüsusiyyətləri göstərir. Məsələn, it anlayışı ikincidərəcəli substansiyadır, çünki o, bir çox fərdi itlərin adıdır və Fido da bu kateqoriyaya daxildir. Kainatın əsasını təşkil edən fundamental bir varlıq növünün ümumi mənada substansiya olduğu fikri Aristoteldən əvvəl də mövcud idi. Bu ideyanın, bəlkə də, ən erkən və təsirli nümunəsi klassik hind fəlsəfəsinin ilk mətnlərində – Upanişadlarda görünür. Burada Brahman bütün varlıqların əsasını təşkil edən fundamental varlıq kimi təsvir edilir. Qərb fəlsəfəsində bu ideyanın bənzər bir ifadəsi ilk filosoflardan sayılan Falesin “Hər şey sudur” iddiasında görünür. Onun ardınca gələn Milet məktəbinin digər nümayəndəsi Anaksimandr isə əsas varlığı apeyron (sonsuz, sərhədsiz) kimi xarakterizə edirdi. Heraklit isə atəşi “Ən az substansial və ən keçici ünsür” hesab edərək kainatın əsas prinsipi kimi müəyyən etmiş və fərqli yanaşma irəli sürmüşdür. O, dəyişmə prosesini maddi substansiyalardan daha real bir şey kimi təsəvvür edirdi. Bu baxımdan Heraklit substansiyanı daimi və dəyişməz bir şey kimi görən fikirlərə qarşı erkən tənqidçi kimi qiymətləndirilə bilər. Spektrin digər ucunda isə Parmenid və onun davamçıları Zenon və Meliss (Mellissus) gerçəkliyin yalnız bir daimi və dəyişməz fərdi varlıqdan ibarət olduğunu müdafiə edirdilər. Bu fikir gerçəkliyin yalnız bir substansiyadan ibarət olduğu tezisinin ilkin nümunəsidir və bu tezis daha sonra Dekart (Descartes) və Spinozada da öz əksini tapmışdır.

Əli Hüseyni