A Priori və A Posteriori

Giriş

A priori və a posteriori, xüsusilə məntiq fəlsəfəsi və epistemologiyada geniş istifadə olununan fundamental fəlsəfi terminlərdir. Bu terminlərə mahiyyətcə qədim yunan filosoflarının mətnlərində rast gəlinsə də, ilk dəfə indiki şəkildə saksoniyalı Albert tərəfindən işlədilmiş, Kantda isə özünün geniş formasını tapmış və onun tərəfindən sistemləşdirilmişdir.

1. A Priori (latınca əvvəlcədən, əvvəl gələn)
   A Priori bilik təcrübədən və empirik müşahidələrdən asılı olmayaraq, təkcə məntiq və düşüncə yolu ilə əldə edilən bilikdir.

Nümunə 1: (★ Analitik A Priori)
"Dairənin küncü yoxdur"
ifadəsini eşitdiyiniz və ya oxuduğunuz zaman bunu doğrulamaq üçün xüsusi bir müşahidəyə ehtiyac duymadan məntiqi düşüncə ilə qəbul edirsiniz. Çünki bu bilik dairənin tərifindən irəli gəlir və məkan, zaman, kontekst dəyişməsindən asılı olmayaraq, həmişə və hər yerdə doğrudur. Əgər Azərbaycanda dairənin küncü yoxdursa, bu, dünyanın istənilən nöqtəsində də eyni şəkildə doğrudur. Bu cür biliklər universaldır və təcrübədən əvvəl yalnız məntiqi analiz vasitəsilə əldə olunur.

Nümunə 2: (★ Sintetik A Priori)

"19+20=39" riyazi ifadəsi
Müşahidə və təcrübə olmadan hər hansı tərifə əsaslanmadan doğruluğunu qəbul edirik. Bu cür biliklər universaldır, bütün zamanda, məkanda doğrudur.

Kant A Priori biliyi iki yerə bölmüşdü: sintetik və analitik.

Analitik A Priori bilik – biliyin doğruluğu sözügedən anlayışın tərifindən çıxır. Əksi iddia oluna bilməz. (bax: nümunə 1)

Sintetik A Priori bilik – biliyin doğruluğu sözügedən anlayışın tərifindən çıxmır, təcrübəyə əsaslanmadan bilinir. (bax: nümunə 2)

Kant "Saf ağlın tənqidi" kitabında riyazi bilikləri a priori biliklərin əsas nümunəsi hesab edir. O, riyaziyyatı sintetik a priori bilik kimi xarakterizə edir, çünki o, təcrübədən əvvəl bilinir, lakin eyni zamanda yeni biliklər də yaradır. (Məşhur nümunələrdən: 2+2=4, "üçbucağın üç bucağı var" və s.)

Platon isə "Phaedo" və "Meno" dialoqlarında həndəsi həqiqətləri əbədi və dəyişməz hesab edirdi. Onun fikrincə, insan ruhu doğulmazdan əvvəl "İdeyalar aləmində" mövcud olub və orada həndəsi həqiqətləri bilirdi. Doğulduqdan sonra bu biliklər unudulur, lakin insan məntiq və düşüncə yolu ilə onları xatırlaya bilər. Bu baxımdan Platon üçün həndəsi biliklər tamamilə a priori idisə, Kant üçün isə onlar insanın apriori məkan anlayışına əsaslanan sintetik a priori biliklər idi".

2. A Posteriori (latınca sonradan gələn)
   A Priori biliklə əks mövqedə dayanır. A posteriori biliklər təcrübə, müşahidə və empirik məlumatlar əsasında əldə edilən biliklərdir. Bu biliklər təcrübədən sonra formalaşır.

Nümunə 3:
"Ülkərin çəkdiyi dairənin küncü yoxdur".
Bunun doğruluğunu göstərmək üçün əvvəlcə Ülkərin çəkdiyi dairəni müşahidə etmək lazımdır. Yalnız bu müşahidədən sonra bu biliyi qəbul edə bilərik. Bu bilik məkan və zamanla bağlıdır. Yəni universal deyil. "Ülkərin çəkdiyi dairə" yalnız Ülkərin olduğu məkanda və zamanda müşahidə edilib əsaslandırıla bilər.
Bu nümunəni a priori biliklə müqayisə edərək əsas fərqləri görə bilərsiniz. (Bax: nümunə 1)

Nümunə 4:
"Ayxan armudu yeşiyə yığdı, daha sonra 19 armud da əlavə etdi. Saydıqdan sonra 39 dənə olduğunu gördü". Bu biliyi təsdiqləmək üçün müşahidə və təcrübə (sayma tərcübəsi) lazımdır. Riyaziyyatı tətbiq etdiyi üçün bu bilik a priori olmaqdan çıxır. (Bax: nümunə 2)

Nəticə
A priori və a posteriori biliklər fəlsəfənin əsas müzakirə mövzularından biri olmuş və bu gün də fəlsəfi mübahisələrin mərkəzindədir. Müxtəlif filosoflar bu anlayışları təhlil edərək öz fəlsəfi sistemlərini inkişaf etdirmiş və bu anlayışlardan müxtəlif arqumentlər qurmuşdurlar. Məsələn, Leybnits (Leibniz), Dekart, Yum (Hume) və digər məşhur filosoflar a priori və a posteriori biliklərin fəlsəfədəki yerini və əhəmiyyətini müzakirə edərək bu mövzuda müxtəlif yanaşmalar irəli sürmüşdürlər.

Ülkər Qarayeva