Georq Vilhelm Fridrix Hegel

Hegel və onun fəlsəfi yanaşması

Post-kant dövründə alman idealizminin ən mühüm nümayəndələrindən biridir. Hegel təkcə çap olunmuş əsərlərində deyil, həm də verdiyi mühazirələrdə sözdə məntiqi başlanğıc nöqtəsindən başlayaraq hərtərəfli və sistemli bir fəlsəfə qurmağa cəhd etmişdir. Hegel xüsusilə teleoloji tarix anlayışını inkişaf etdirməklə tanınır. Bu tarix anlayış sonralar Karl Marks tərəfindən tarixi inkişafın materialist nəzəriyyəsinə çevrildi və kommunizmin təməl daşlarından biri halını aldı. Hegelin ümumi ensiklopediya sistemini məntiq, təbiət fəlsəfəsi və ruh fəlsəfəsinə bölmək olar. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq məntiqi düşüncədə baş verən inqilablar Hegelin düşüncəsinin məntiqi cəhətinin böyük ölçüdə unudulmasına səbəb olsa da, 1970-ci illərdən etibarən Hegelin sistemli fəlsəfəsinə və onun məntiqi əsaslarına maraq yenidən canlanmışdır.

Hegelin Fəlsəfəsi

Hegel üçün fəlsəfə öz vaxtının düşüncələri içində başa düşülən şeydir. Biraz qəliz ifadə olsa da, "öz vaxtının" ifadəsindən, Hegelə görə, insan idrakının ən yüksək formu olan fəlsəfənin belə kultural və tarixi olaraq şərtlənmiş və dəyişən ola biləcəyini anlamaq çətin deyil. Hegel üçün insan varlığı həm sonlu, həm də sonsuzdur. Bu sonlu-sonsuz ifadəsi insanın tarixi həqiqətləri ilə universal həqiqətin birliyini özündə cəmləyir. Hegelin “sonlu-sonsuz” ifadə etdiyi insan varlığı ilə əlaqəli daha geniş bir fikri ifadə edən bu antitetik tərkibli sözü onun fərqli oxuyucular tərəfindən fərqli başa düşülməyinə yol açmışdır. Məsəl üçün tarixçi bir praqmatik olan Riçard Rorti (Richard Rorty) kimi mütəfəkkirlər Hegeli fəlsəfəyə tarixi bir perspektiv gətirən biri olaraq tərifləyirlər. Həmçinin Rorti Hegeli Platonçu (vaxtsız və universal həqiqət axtarışı) qalıqlardan asılı qalmış biri olaraq tənqid edir. Bu yanaşmanı mənimsəyənlər Hegelin gənclik dövrü əsəri olan “Tinin fenomenologiyası” əsərinə dəyər verib onun daha sistematik və metafiziki işlərini rədd edirlər. 1980-ci illərdən etibarən Hegelin düşüncələrini Kantın təsirində bir “metafizika əleyhdarı” kimi oxumağa üstünlük verən akademiklər də peyda olmuşdur. Buna qarşılıq olaraq bəzi mütəfəkkirlər Hegelin Kanta çox bənzətildiyini, əslində, onun fikirlərində Aristotelçi və ya Spinozaçı metafiziki nüanslar olduğunu müdafiə edirlər. Çox daha münaqişəli bir görüş şimali amerikalı filosoflardan gəlir. Necə ki onlar Hegelin vulqar metafizik bir mütəfəkkir olmadığını müdafiə edirlər. Bu mövzuda ənənəvi təfsir Hegelin “teoloji ruh monizmin”i (yəni hər şeyin tək bir ruhani plana görə cərəyan etdiyi görüşü) müdafiə edən bir filosof kimi görür. Ancaq Robert Pippin, Terry Pinkard, Robert Brandon kimi adlara görə Hegel Kantın tənqid etdiyi növdən metafiziki asılılıqlardan azaddır. Qısaca, ənənəvi təsfir Hegeli Kantın tənqid etdiyi növdən bir metafizikaçı kimi qəbul edərkən, post-kantçı baxış bucağında isə Hegel Kantın tənqidini həm qəbul edən, həm də genişləndirən biri kimi görülür. Təbii ki, bu post-kantçı şərhlər də ənənəvi təfsircilər tərəfindən tənqid olunmuşdur. Ənənəvi təfsirçilər bu yanaşmanın yanlış olduğunu düşünüb Hegelin sistemində son dərəcə güclü metafiziki nüanslar olduğuna diqqət çəkirlər. Belə ki, onlar post-kantçı şərhciləri Hegelin fikirlərini öz istəklərinə əsasən izah etməklə təqsirləndirirlər.

Tinin Fenomenologiyası

Hegel tinin fenomenologiyası əsərində, şüurun öz daxili ziddiyyətlərini həll edərək, bu prosesdə necə daha yüksək bir qavrama səviyyəsinə çatdığını izah edir. Şüurun inkişafı sensor təcrübədən mücərrəd düşüncəyə doğru gedən dialektik bir prosesdir. Şüur əvvəlcə xarici dünyanı bir başa qavrayır amma bu mərhələdə ziddiyyətlərlə qarşı qarşıya gəlir. Bu ziddiyyətlər, şüuru daha irəli bir qavrayış səviyyəsinə və daha sonra qavrayışların arxasındakı daha dərin olan anlama (dərketmə) mərhələsinə doğru yönləndirilir. Bu mərhələdə, şüur "öz-şüur" mərhələsinə keçir və bu, fərdin başqalarını da "öz-şüurlu" subyektlər kimi qəbul etməsinə yol açır. Hegel bu mövzu ilə əlaqədar olaraq biliyin və varlığın sosial ölçülərinə diqqət çəkir.

Hegel bu yanaşma ilə Kantın fərdi əxlaqi subyekti mərkəzə alan fəlsəfəsindən daha yüksək bir nöqtəyə çatıb deyə bilərik. O, nəzəri bilik ilə praktiki biliyi birləşdirib daha hərtərəfli bir düşüncə sistemi inkişaf etdirir. Hegelin düşüncələri Tinin Fenomenologiyasından sonra gələn Məntiq Elmi əsərində daha da dərin bir hal alır. Bu əsərdə Hegel, varlıq, öz və anlayış arasındakı dialektik əlaqələri diqqət mərkəzində tutur. Məntiqin fəaliyyəti, dialektik proseslərlə izah olunur və bu proseslər əsasən tezis, antitezis və sintez üçlü strukturları ilə ifadə edilir. Hegel bu strukturlar ilə sadəcə düşüncənin yox, eyni zamanda reallığın da necə işlədiyini izah edir. Bu yanaşma ilə Hegel Kantın transsendental məntiq anlayışını inkişaf etdirərək ontoloji həm də intellektual strukturların birliyini göstərməyi hədəfləyir. Beləliklə, həm bilik, həm də varlığın təməlləri ilə bağlı ətraflı bir fəlsəfi sistem yaradır.

Məcburiyyətlik Müqayisəsi

Hegelin “məcburiyyətlik müqayisəsi” rasional bir prosesin əlaqə qurmaq və tanımaqla insanlar arasında necə inkişaf etdiyini göstərir. Bu mənə stoaçı və “neo-platonik loqos” anlayışını xatırladır. Amma loqos bu səfər təbiətdə yox, insan toplumlarında yer alır. Mənim anladığıma əsasən, burada Hegelin məcburiyyətlik anlayışı daha yüksək bir "özşüur" səviyyəsinə çatmağın təsviridir. İnsan düşüncəsi tarix boyunca dəyişir və müxtəlif dialektik proseslərdən keçir. Düşüncələr sadəcə fərdin öz maraqlarına yönəlməklə qalmı, həmçinin cəmiyyətin tələbləri ilə də qarşılıqlı əlaqədə olur. Burada fərdlər məcburi olaraq cəmiyyətlə qarşılaşmalı, fərdi düşüncələri ilə tələb olunan və ya fərd tərəfindən sensor olaraq qəbul edilən şeyləri müqayisə edib, daha yüksək bir "özşüur" səviyyəsinə çatmalıdır. Hegel üçün fəlsəfənin zirvəsi "ideyadır". İdeya burada mütləq reallıq, fikirdir. Hegel bu nəticəyə belə çatır ki, mürəkkəb şeyləri (insan düşüncələri) tezbazar ələ alıb nəticəyə gəlmək səhvdir. Buna görə də əvvəla, bəsit şeylərdən başlayıb mürəkkəb olana doğru hərəkət etmək lazımdır. Hegel bəsit obyektləri "bəsit və özbaşına var olan şeylər" kimi qəbul edir. Daha sonra bu bəsit şeylərin necə daha mürəkkəb şeylərlə əlaqələndirildiyinə baxır və bizə bu prosesdə gedərək inkişaf edən bir yol göstərir. Bunun nəticəsi olaraq, Hegel ideyaya çatır. Hegelin fəlsəfədə rolu burada yazılanlardan çox daha genişdir. Buna görə də tək bir yazıda ələ alına bilməyi qeyri-mümkündür. Zamanla Hegelin fəlsəfəsini daha yaxşı öyrənib, dərk etdikcə burada şərh edəcəyəm.

Ayxan Kərimli