Əsas məzmuna keçin

Məntiq Fəlsəfəsi

Məntiq fəlsəfəsinə giriş

Verdiyimiz bütün qərarlar, apardığımız bütün müzakirələr məntiq əsaslıdır. Ən azından özümüzə məntiqli görünənləri seçir, inanır və o cür də davranırıq. Məktəbdə bizə həndəsi fiqurlar arasındakı bənzərliyi və ya fərqliliyi tapmaqla riyazi məntiq öyrədilir, amma heç kim bizi gündəlik həyatda qarşımıza çıxan məntiqsizliyə qarşı hazırlamır. Fəlsəfənin də əsas hissəsi olan məntiq bizə doğrunu yanlışdan ayırmağa və fikirlərimizi sistemli şəkildə qurmağa, ifadə etməyə kömək edir.

Müzakirələrdə çox zaman qalib gəlmək üçün doğru olmaq yox, inandırıcı olmaq kifayət edir. Məntiqli düşüncənin məqsədi isə inandırıcı olmaq deyil, doğru olmaqdır. Bəzən elə fikirlər olur ki, güclü və inandırıcı görünsə də, əslində, xətalı olur. Bu fikirdə nəyinsə səhv olduğunu hiss edirik, amma səhvi tapmaqda çətinlik çəkirik.  Odur ki, gəlin birlikdə məntiqin fundamental anlayışını, strukturunu öyrənək. Yaxşı arqumenti pisdən ayırmağı bacaraq ki, fikir yürütmə vərdişlərimiz də sağlam olsun. Məntiq arqumentlərə əsaslanır. Arqumentlərin təbiətini öyrənmək bizə məntiqli yanaşmanı da öyrədəcək.

Qeyd. Bu yazı məntiq fəsləfəsinə giriş üçün nəzərdə tutulub. Terminlər sadələşdirilib və tərcümə olunub. Əgər hansısa mövzuda daha ətraflı oxumaq istəyirsinizsə, yazının sonundakı resurslar hissəsinə nəzər yetirə bilərsiniz. Birlikdə addım-addım düzgün arqumentasiyanı və yol verilən xətaları təhlil edək.

Arqument​

Qarşı tərəfi inandırmaq üçün alətdir. Bir-biri ilə əlaqəli bir neçə mühakimədən ibarətdir, hansı ki mühakimələrdən biri nəticədir. İnsanlar adətən pis (struktursuz, xətalı) arqumentə daha çox inanır. Əslində, nəticə doğru olsa belə, mühakimələrlə nəticə arasında zəif əlaqə varsa, yaxşı arqument sayılmır. Yaxşı arqumentin iki əsas xüsusiyyəti var:

  1. Struktur – arqumentin məntiqli və düzgün qurulması;
  2. İddianın doğruluğu – arqumentin əsaslandığı məlumatın doğru olması.

Quruluşuna görə mühakimə (premise) növləri​

Aşağıda arqumentin əsası olan mühakimələrin quruluşuna görə növlərindən bəhs edəcəyik. Bu izahlar çaşdırıcı görünə bilər, amma verdiyim nümunələr mövzunu başa düşmək üçün sizə kömək edəcək.

Müstəqil mühakimə – birbaşa nəticəni təsdiqləyən mühakimədir.

  • Siqaret çəkmək pul israfıdır (müstəqil). Üstəlik siqaret çəkmək ağciyər xərçəngi riskini artırır (müstəqil). Deməli, siqaret çəkmək pis vərdişdir (nəticə).

Vasitəli mühakimə – dolayı yolla nəticəni təsdiqləyir, yəni bir neçə addımdan ibarət olur.

  • Təhsil (A) inkişafa səbəb olur. İnkişaf (B) rifaha gətirib çıxarır. Deməli, təhsil rifaha (C) səbəb olur.

Birləşmiş mühakimə – bir neçə mühakimənin birgə nəticəni təsdiqləməsi.

  • Əli indi ya evə gedəcək, ya da kitabxanaya (A) . Əli evə getdi (B). Deməli, kitabxanaya getməyib (C).

Mürəkkəb mühakimə – bir neçə mühakimənin birlikdə nəticəni dəstəkləməsi və fərqli arqumentlərin birləşməsi.

  • Onlayn öyrənmə effektivdir (A), müasir texnologiyalar interaktiv öyrənməni təmin edir (E). Tələbələr müxtəlif öyrənmə vasitələrinə sahibdirlər (D). Onlayn öyrənmə (A) və çevik cədvəl (B) vasitəsilə tələbələr dərslərində daha uğurlu olur (C).

Arqumentin növləri​

Qeyd edim ki, burdakı zəif, güclü, keçərli sözləri bizim gündəlik işlətdiyimiz sözlərdən fərqlənir. Normal müzakirədə biz hansısa arqumenti güclü adlandıranda onu doğru qəbul edirik. Məntiq terminologiyasında isə bunların hamısının ayrı izahı var.

Zəif (weak) arqument

Nəticəni kifayət qədər əsaslandırmayan, məntiqi əlaqələri zəif olan arqumentdir. Nəticəsi çox az ehtimalla doğru olur. Nümunə:

  • Hamı bu kitabı oxuyur, deməli, bu kitab çox yaxşıdır.
  • Qızların çoxu gül sevir. Jalə qızdır. Deməli, Jalə gülləri sevir.

Güclü (strong) arqument

Nəticəni əsaslandıran, lakin mütləq doğru olmayan arqumentdir. Nəticə böyük ehtimalla doğrudur, amma səhv çıxma ehtimalı da var. Nümunə:

  • Bu kitab çoxlu elmi araşdırmalara əsaslanır, ona görə də oxumaq faydalıdır.
  • Statistikaya görə siqaret çəkənlərin əksəriyyəti ağciyər xərçənginə tutulur, ona görə də siqaret çəksən, xərçəngə tutula bilərsən.

Zəif və güclü arqument arasındakı əsas fərq nəticənin doğru olma ehtimalına görədir. İki nümunə ilə buna nəzər yetirək:

  1. Zəif arqument. İnsanların yarısı kişidir. Arzu insandır. Deməli, Arzu kişidir (səhv çıxma ehtimalı çoxdur).
  2. Güclü arqument. İnsanların 90 %-i sağ əli ilə yazır. Əli insandır. Deməli, Əli sağ əli ilə yazır (doğru çıxma ehtimalı çoxdur).

Qeyd. İnandırcı (cogent) arqument haqqında yazmadım, çünki güclü arqumentin bir növüdür.

Keçərli (valid) arqument 

Nəticənin həmişə mühakimələrdən asılı olduğu arqumentdir. Əgər mühakimələr doğrudursa, nəticə də mütləq doğru olmalıdır. Mühakimələrdən hər hansı biri xətalıdırsa, nəticə də xətalı olmalıdır. Nümunə:

  • Bütün məməlilər istiqanlıdır (doğru). Pişik məməlidir (doğru). Deməli, pişik istiqanlıdır (doğru).

Diqqət etməli olduğumuz nüans odur ki, keçərli olması üçün nəticə həmişə doğru olmalıdır, şərti yoxdur. Digər nümunəyə baxaq. Bu arqument keçərlidir:

  1. Bütün Amerika prezidentlərinin hamısı müsəlmandır (doğru olarsa).
  2. Trump Amerikanın prezidentidir (doğru olarsa).

Nəticə: Deməli, Trump da müsəlmandır (doğru olmalıdır).

Keçərsiz (invalid) arqument 

Nəticə mütləq mühakimələrdən asılı deyilsə, doğru olsa belə, keçərsiz sayılır. Mühakimələr doğru, nəticə də doğrudur, amma nəticənin səhv olma ehtimalı varsa, keçərsizdir. Mühakimələr doğrudursa, amma nəticə səhvdirsə, keçərsiz sayılır. Nümunə:

  1. Müəllim olmaq üçün ya magistratura, ya da doktorantura təhsili almaq lazımdır (doğru).
  2. Əli müəllim magistratura təhsili alıb (doğru).

Nəticə: Deməli, Əli müəllim doktorantura oxumayıb (səhv).

Arqumentin keçərsiz olduğunu təyin edə bilmək üçün əks-nümunə gətirərək tapmaq olar.

Sağlam (sound) arqument

Mühakimələri doğru olan keçərli arqument sağlam arqument adlanır.  Beləliklə, nəticə də həmişə doğru olur.  Nümunə:

  • Su 100 °C-də qaynayır. Bu su 100 °C-dir. Deməli, bu su qaynayır.
  • Bütün memarlar riyaziyyat bilməlidir. Leyla memardır. Deməli, Leyla riyaziyyat bilir.

Deduktiv məntiq

Ümumidən xüsusiyə doğru gedən zəncirvari düşüncə tərzidir. Sağlam arqumentlərə əsaslanan deduktiv məntiq elmi yanaşmaların əsasıdır. Bu cür struktura tabe olan məntiqə formal məntiq də deyilir. Türklər bu sözü "tümdengelim" deyə tərcümə edib. Nümunə:

  • Bütün quşlar uça bilir. Qartal quşdur. Deməli, qartal uça bilir.
  • Sonu 5 ilə bitən bütün ədədlər 5-ə qalıqsız bölünür. 35 sonu 5 ilə bitən ədəddir. Deməli, 35 ədədi 5-ə qalıqsız bölünür.
  • Bütün insanlar ölümlüdür (mühakimə). Sokrat insandır (mühakimə). Deməli, Sokrat ölümlüdür (nəticə).

Fəlsəfədə ən çox istifadə olunan, qəbul olunan arqmunetlər deduktiv olanlardır.

İnduktiv məntiq

Xüsusidən ümumiyə doğru gedən mühakimə formasıdır. Bu məntiqi gündəlik həyatda daha çox istifadə edirik. Deduktiv arqumentləri formaya salıb səhv və ya doğru olduğunu təyin etmək asan idi (formal məntiq). İnduktiv arqumentlər isə daha mürəkkəbdir və dəqiqləşdirmək çətindir. Nümunə:

  • Son zamanlar məhəllədə tülkü peyda olub. Əlinin toyuqları gecə yoxa çıxıb. Deməli, toyuqlarını tülkü oğurlayıb.
  • Yediyim bütün almalar şirin idi. Deməli, dünyadakı bütün almalar şirindir.

Bu cür arqumentlərin nəticəsi böyük ehtimalla doğrudur, amma 100 faiz əmin deyilik. Öz təcrübələrimizə əsaslanaraq ümumiləşmiş bir nəticəyə gəlirik. İnduktiv arqumentlərin formasız, struktursuz olması onların həqiqiliyini tapmağı çətinləşdirir. Buna görə də buna informal (formasız) məntiq deyirlər. Bu cür arqumentləri biz zəif, güclü və ya inandırıcı adlandıra bilirik.

  • Zəif arqument – pis nəticə (böyük ehtimalla səhvdir).
  • Güclü arqument – yaxşı nəticə (böyük ehtimalla doğrudur).

Abduktiv məntiq

Əlimizdə olan bir nəticəni izah etmək üçün mövcud təkliflərdən ən yaxşısını seçməkdir. Bu yanaşma da ehtimal əsaslıdır. Elmi bir mühakimə abduktiv yanaşma ilə başlayır, daha sonra sübut olunduqda artıq deduktiv bir arqument halına keçir. Detektiv Şerlok Holmsun yanaşması abduktiv məntiqə ən yaxşı nümunə ola bilər (özü buna deduktiv desə də). Nümunə:

  • Qurban bədənin sağ tərəfindən bıçaq zərbəsi alıb. Qatil və qurban cinayətdən əvvəl dava edib. Qatil solaxay imiş. 

Bu nəticə böyük ehtimalla doğrudur, amma həmişə doğru olmaya bilər. Səhv çıxma ehtimalı da az deyil.

Yaxşı izah – nəticəni bütöv olaraq izah edəndir. Əgər nəticədə hələ də aydın olmayan hissələr varsa, deməli, bu arqument (izah) yaxşı deyil.

Okkam ülgücü – bu prinsipə görə, bir hadisəni izah edən iki və daha çox arqument varsa, biz ən sadə olanı seçməliyik. Arqument mürəkkəbləşdikcə qəbul olunma ehtimalı (inandırıcılığı) da azalır. Nümunə:

  • Piramidaları yad planetlilər tikib. Bunu bütün alimlər, dövlətlər əlbir olub bizdən gizlədirlər.

Bu arqumentin arxasında çox mürəkkəb mühakimələr mövcuddur. Üstəlik auditoriyaya isbat etmək də bir o qədər çətindir.

Düzgün fikir yürütmə üçün 3 sadə şərt var:

  1. Yaxşı arqument nəticəni dəstəkləyən, məntiqli mühakimələr və nəticə təklif etməlidir;
  2. Auditoriya (qarşı tərəf) üçün qəbul oluna bilən mühakimə olmalıdır;
  3. Mühakimələr nəticə ilə əlaqəli olmalı və nəticəni dəstəkləməlidir.

Formal məntiq

Ciddi qaydalar və simvollarla ifadə oluna bilən məntiqdir. Formal məntiqi izah etmək üçün çoxlu düsturlar mövcuddur. Bu məntiq də çoxumuza tanışdır və müəyyən struktura sahibdir. Maraqlananlar resurslardan keçid edib ətraflı oxuya bilərlər. Nümunə:

  • A=B olarsa, B=C olarsa, deməli, A=C.
  • Əgər A doğru olarsa, B yanlışdır. B doğrudur. Deməli, A yanlışdır.
  • Bütün A-lar B-dir. Bütün B-lər C-dir. Deməli, bütün A-lar C-dir.

Əlavə oxu üçün digər mövzular:

  • Aristotel – organon;
  • Corelation – causation;
  • Formal, informal fallacies;
  • Cognitive biases.

Ümumi diaqram (mühakimələr)

Resurslar

Tunay Novruz